De burger in kaart

Eén van hen is Jan Holvast, statisticus. "In 1970 was er een Comité Waakzaamheid Volkstelling opgericht, en zij vroegen zich af: 'Waarom wordt er geen steekproef gehouden in plaats van een volkstelling?' Dat vroegen ze aan mij." Hij concludeert dat een een steekproef voldoende zou moeten zijn om het beleid voor de toekomst te bepalen. Al gauw wordt hij ingelijfd bij het Comité dat in zaaltjes overal in het land druk bezochte discussiebijeenkomsten organiseert. Holvast: "Er waren in totaal 88 comités, later wel 120. Dat ging van Blijham tot Terneuzen."

Het Comité heeft een aantal bezwaren tegen de volkstelling. Allereerst vinden ze het woord volkstelling misleidend, want de perfecte bevolkingsregisters in ons land kunnen ook een antwoord geven op hoeveel Nederlanders er zijn. Vragen over levensbeschouwing, handicaps en inkomen dringen bovendien in de privésfeer door. Op het schutblad staan naam, adres en woonplaats, zo is een en ander wel erg gemakkelijk te herleiden. Op weigering staat een geldboete van ƒ 500,- of gevangenisstraf. Daarnaast zouden de gegevens voor het eerst met de computer verwerkt worden. En de computer, dat is een mensensorteermachine, zo is de gedachte.

Frank Kuitenbrouwer is in die tijd net begonnen als juridisch redacteur bij het Algemeen Handelsblad. "Ik ergerde me blind dat dit onderwerp waar wel meer over te zeggen viel zo werd weggeschoven door de autoriteiten. Als je terugkijkt naar de geschiedenis, is de volkstelling er om het volk te disciplineren. Keizer Augustus gebruikte het als machtsmiddel." Volgens Kuitenbrouwer zit het gevaar hem in de bureaucraten, die bezig zijn met hun nieuwe speeltje.

Critici associëren de volkstelling met de Tweede Wereldoorlog, die is dan immers pas 25 jaar geleden. De bezetter maakte toen dankbaar gebruik van de uitstekend bijgehouden bevolkingsregisters om de joden te deporteren. Holvast: "Je moet niet vergeten dat in die periode net die TV uitzending van Loe de Jong afgelopen was. ‘De Bezetting’ heeft ongelooflijk veel indruk gemaakt omdat er voor het eerst beeldmateriaal over de Tweede Wereldoorlog kwam. Als je dan die beelden ziet van de concentratiekampen, dat is echt schokkend." Hij laat een anti-volkstellingsaffiche zien. Voor je 't weet, is het weer zo ver, dan draagt de één een zweep, een ander een Jodenster, luidt de tekst van Lucebert.

In Nederland wordt de eerste algemene volkstelling gehouden in 1795 ten tijde van de Bataafse Republiek. Van belang is dan vooral hoeveel mannen er bij een oorlog onder de wapenen kan worden geroepen. Maar ook hoeveel kerken en scholen er gebouwd moeten worden. Voortaan gaan om de zoveel jaar gaan mannen en vrouwen van deur tot deur om erachter te komen met hoeveel we zijn, op hoeveel vierkante meter we wonen, met wie, of we een auto hebben, een wc en een douche. In 1971 zijn er zo'n honderd vragen.
 

De volkstelling wordt uitgevoerd door de gemeentes, een enorme operatie waarmee zo'n 25 miljoen gulden gemoeid is. Vincent Cantrijn studeert Sociale Geografie in Nijmegen wanneer hij hoort dat hij iets kan bijverdienen als volksteller. "Ik kan me herinneren dat ik mij heel vaak heb moeten verdedigen dat ik meedeed als teller. En dat er ontzettend veel discussies waren: 'Boycot de Volkstelling, daar moet je niet aan meedoen'. Dat was vooral hier in het rode Nijmegen een hot item." Fred Janssen telt in de Haagse Schilderswijk. Hij krijgt overal een gastvrije ontvangst, 's ochtends al een borrel, erwtensoep, koffie. "Ze zagen je als iemand met gezag, status, iemand van de gemeente. En ze zagen dit als hun kans om hun woonnood te laten horen."  

Het percentage weigeraars is uiteindelijk 28.000 (0,2%) en de non-response 320.000 (2.3%). Een ander probleem is de verwerking van de gegevens. De volkstelling is een van de eerste grote projecten die op de gloednieuwe P1400-computer van Philips zal worden verwerkt. Een deel van de ponskaarten blijkt zo dik voorbedrukt, dat de optische lezers fouten maken. Er komen vreemde resultaten uit: plots blijkt een groot aantal mensen in 1979 getrouwd te zijn en negen kinderen te hebben die allen in de maand oktober geboren zijn. De foute kaarten worden eruit gehaald en handmatig opnieuw gecodeerd. Hierdoor komen de resultaten van de volkstelling jaren te laat. Voor de telling van 1981 wordt in 1979 een proeftelling gehouden. Het weigeringspercentage was 26 %, zo hoog dat de volkstelling wordt uitgesteld, en uiteindelijk afgesteld.

Ook nu verlangt Europa om de tien jaar een volkstelling. Terwijl u dit leest is er zelfs zo’n Europese telling gaande. Het Centraal Bureau voor de Statistiek komt aan de gegevens door aan te kloppen bij bevolkingsadministraties van gemeenten, loon- en sociale zekerheidsadministraties en bedrijfsenquêtes. Een virtuele volkstelling kortom, maar omdat alles van iedereen wordt bijgehouden niet minder ingrijpend dan de fysieke deur-tot-deurtelling van '71. De resultaten worden verwacht in 2014.

Regie: Gerda Jansen Hendriks
Research: Hannah Dogger

Uitzending: za 1 okt 2011, 21.20 uur, Nederland 2.
Herhaling: zo 2 okt 2011, 19.40 uur, Nederland 2.

Resultaten
In het NRC van 13 mei 1972 worden de eerste resultaten van de volkstelling bekend. Wat blijkt: Nederland is een typische welvaartsstaat. Drie opmerkelijke uitkomsten: de beroepsbevolking neemt toe, doordat meer vrouwen zijn gaan werken, deelname aan het dagonderwijs na de leerplichtige leeftijd neemt toe en het aantal forenzen en autogebruik voor woon-werkverkeer neemt sterk toe.

Weigeraars
Het aantal weigeraars is teveel om strafrechtelijk vervolgd te worden. Minister van Justitie Van Agt geeft de weigeraars een generaal pardon. Het inmiddels gevormde Comité Rechtshulp Weigeraars is daar niet blij mee, omdat zij zo de beweegredenen van de weigeraars niet uiteen kan zetten.