Misdaad in Oss

Aan de rand van het stadje Oss lag het Schaijksveld. Aan de zuidkant lag De Heide. Marginale buurten bestaande uit sjofele huizen, krakkemikkige boerderijen en bewoond door ruw volk. In de kroeg lieten de jongemannen zien hoe bedreven zij waren in het vechten met een mes. Wie won was de held, wie verloor kreeg een kruis in de wang gekrast. Een litteken dat het wapen van Oss werd genoemd. Ook dat betekende erkenning en eer. In de cafés werden ook de misdaden voorbereid en het geroofde geld of goed verdeeld.

Van oorsprong waren het kleine boertjes. Mensen die zelfstandig de kost verdienden. Ze waren eigen baas. En toen kwamen halverwege de negentiende eeuw de fabrieken. De margarinefabriek van Jurgens, en de concurrent Van den Bergh. De vleesfabriek van Zwanenburg en de wattenfabriek van Daniel van den Bergh. In 1891 vertrok de margarinefabrikant Van den Bergh weer. Hij ging naar Rotterdam en duizend mensen in Oss waren hiervan de dupe. In 1929 vertrok ook Jurgens en ook toen leed Oss zwaar onder dit verlies.

Ondertussen was op het Schaijksveld een staat-in-de-staat aan het ontstaan. Wie er niets te zoeken had, ging er niet heen. De politie kneep een oogje toe en deelde niet zelden in de winst uit dubieuze zaken. Geschikt als fabrieksarbeider waren de mannen niet. Ze lieten zich niet knechten. En de vertegenwoordiger van alle kwaad werd op een late avond in 1893 met een jachtgeweer dood geschoten. Kaliber nul, het zwaarste kaliber. De dode was wachtmeester der marechaussee Geerard Hoekman. Een man van buiten en ook nog eens niet katholiek. Bovendien gehaat omdat een ieder die wel bij de fabriek wilde werken, via hem moest. Voor een bewijs van goed gedrag. Vaak eiste Hoekman eerst informatie over personen die hij verdacht van criminele activiteiten. Wie niks zei, kreeg geen bewijs mee en dus geen werk. Die man moest dood.

Jarenlang bleef het betrekkelijk rustig in Oss. Tot begin jaren ’20 een nieuwe generatie, afkomstig uit dezelfde buurten, aan geld probeerde te komen door diefstal, plundering en fraude. Zo plantte Bijs de Sijp - een bijnaam - zijn pistool in de mond van het 17-jarige meisje Dina van der Doelen. Het was kerstnacht 1926. Dina was alleen met haar broertje thuis en vertelde niet snel genoeg waar het geld verborgen was. De Sijp schoot door haar wang. De krant toont een foto van Dina met een groot verband om haar hoofd. De Sijp c.s. dropen zonder geld weer af.

Het is maar een voorbeeld. Volgens een schatting kwamen tussen 1924 en 1935 24 mensen om het leven door doodslag, poging tot moord en moord. Er werden 1100 delicten gepleegd door zo’n 1500 daders.

En het wonderlijke is: iedereen zweeg. Slachtoffers durfden niet te praten uit vrees voor repercussies. En betrokkenen hielden de kaken stijf op elkaar. Alles werd ontkent, de politie kon er geen vinger achter krijgen. Tot begin jaren ’30. De marechaussee werd op sterkte gebracht en wilde nog steeds wraak voor de moord op Hoekman eind 19e eeuw. Wachtmeester Mintjes en zijn mannen zaten er bovenop. Onmiddellijk na een misdrijf werd iedereen die er maar iets mee te maken kon hebben, opgepakt. Dat ging vaak gepaard met grof geweld. Op de rug van de verhoorstoel stonden de letters GVD gekerfd. Men zei dat dit betekende: God Verlangt Dit. Van de armleuningen liepen twee elektriciteitsdraden de kamer uit. Na een roofmoord in Oijen, waarbij een arm boertje van bijna 70 met een vijl tot moes werd geslagen en ter plekke overleed, vonden zelfs sommigen in het misdadige milieu dat een grens was overschreden. Bovendien stapelde het bewijs zich op: afdrukken van een hak, menselijk poep met resten van sla, bebloede kleren, enzovoort. De zwijgzaamheid begon te kraken en in 1934 kwam de eerste bekentenis. De Rut, een bijnaam, sloeg door. De Ceel volgde al snel. Er werd in totaal 300 jaar gevangenisstraf uitgedeeld aan 71 daders.

Oss werd weer een gewoon industriestadje. Jaren later kwamen de leden van de bende uit het gevang. Soms zag men hen in een historische verwarring aan voor mensen van het verzet. Verzet tegen de Duitsers in de oorlog. Vaak werden ze geruisloos opgenomen in de samenleving. Dikke Toon de Soep, de man rechts op de foto bij café de Bergse Boer, was nog jarenlang portier bij tapijtfabriek Bergoss. De opstandeling leek getemd.

En nu zijn de sporen uitgewist. Op het voormalige Schaijksveld is een bedrijventerrein en vuilstortplaats. Het laatste stukje oorspronkelijk terrein is onlangs verkocht aan een benzinepomp annex autodealer. En niemand weet meer wat het nog maar tachtig jaar geleden was. 

Tekst, samenstelling en regie: Godfried van Run

Uitzending: za 17 sep 2011, 21.20 uur, Nederland 2.