De hoofdprijs…spelshows!

De spelshows waren in de jaren '70 en '80 dé televisieprogramma's van het weekend en belangrijke uithangborden voor de omroepen. Hele gezinnen zaten aan de buis gekluisterd bij de marmotten – of waren het cavia’s? – van de WieKentKwis. Later kwamen de 1-2-3-show onder leiding van Ted de Braak bij de KRO, de Showbizzquiz van Ron Brandsteder bij de TROS, en de shows van Willem Ruis bij de VARA. Zes of zeven miljoen kijkers waren geen uitzondering. 

Vaak waren de shows gekoppeld aan goede doelen, waardoor ze deels ook werden gefinancierd. Daarnaast deden de omroepen op grote schaal aan sluikreclame. “Het mocht niet van minister Brinkman”, zegt een in het blauw gestoken stewardess als presentator Willem Ruis haar vraagt waarom ze haar logo niet draagt. Waarop de presentator de zaal luidkeels KLM laat scanderen. Maurice Koopman, toenmalig hoofd amusement van de VARA, kan er nog om grinniken. 

De concurrentie tussen omroepen om de kijkcijfers was groot. De decors werden steeds extravaganter, de prijzen groter, de presentatoren belangrijker. Zo besloot de VARA in een gigantische circustent met de Willem Ruisshow door het land te trekken. Een avontuur dat bakken met geld kostte.

Nu Den Haag discussieert over amusement bij de publieke omroep gaat Andere Tijden terug naar de hoogtijdagen van het amusement op televisie, de periode dat alles kon en alles mocht. 

Kandidaten in de grote spelshows uit de jaren ’70 en ’80 konden op verschillende manieren geholpen worden door de presentator of de redactie van die programma’s. De bedoeling was dat de ‘meest sympathieke kandidaten’ zouden winnen. Dat kwam de waardering van het programma ten goede. Dat blijkt uit de uitzending van Andere Tijden van zaterdag.

‘Er werd wel eens wat geritseld. Dat was beter voor het programma en dus beter voor de Avro’, zegt Fred Oster, meer dan 10 jaar lang presentator van Avro’s WiekentKwis. ‘De leukste mensen moesten winnen. Daar hadden we natuurlijk een klein beetje de hand in. Je had moeilijke en makkelijke vragen, de moeilijke zaten onderop en de makkelijke zaten bovenop, dus je kon altijd wel een beetje sturen’. Oster vertelt in Andere Tijden ook dat hij ooit een vraag heeft voorgezegd aan kandidaten: ‘Er was een paar waarvan ik dacht “die móeten persé winnen!” en toen heb ik wel eens iets voorgezegd.”

Ook medewerkers van andere omroepen bevestigen dat sympathieke kandidaten een streepje voor hadden. Met het voortrekken van leuke kandidaten raakte je volgens Cees den Daas, voormalig programmadirecteur van de Tros ‘op glad ijs’, maar een extra prijs kon wel: ‘Het gebeurde wel bij een programma dat mensen een bepaalde prijs kregen en dat ik dan achter de coulissen stond en tegen de presentator zei: er kan wat mij betreft nog wel een extra prijs uit, want het is een sympathieke kandidaat. Dat gebeurde bij wijze van spreken tijdens de opnames. Dat bepaalde ik zelf. Ik was toen producer amusement’.

Maurice Koopman was in de jaren ’80 directeur TV bij de Vara, in de tijd dat de programma’s van Willem Ruis werden uitgezonden. Hij schetst hoe de kandidaten met de meeste “warmtewaarde“ een streepje voor hadden. “Dus als iemand een beetje te onsympathiek was, ja dat kwam ook voor, dan moest je toch zo snel mogelijk sneuvelen. Niet meteen in de eerste ronde, maar dan toch wel op een zeker moment.”

Rond de VARA-spelshows van Willen Ruis gaat al langer het verhaal dat sommige kandidaten geholpen konden worden. Een van de onderdelen in het finalespel was de gevreesde gebogen spiraal, waar de kandidaat een metalen ring van de ene naar de andere kant moest bewegen. Raakte de ring de spiraal, dan klonk een zoemer en was de kandidaat af. Ook Hans Peters, producent en tekstschrijver voor de Vara-programma’s van Willem Ruis, kent die verhalen. ‘Ik ken de verhalen, maar ik weet het zelf niet. Maar als de stroom er af wordt gehaald, kan je natuurlijk alle kanten op botsen’. Andere Tijden heeft archiefbeeld van het spiraalspel in de Sterrenshow vertraagd afgespeeld. Dan is duidelijk te zien dat de ring bij een van de kandidaten de spiraal raakt. De kandidate houdt even in, maar de zoemer klinkt niet.

De familiespelshows waren in de periode dat er nog geen commerciële televisie bestond massaal bekeken vermaak op de zaterdagavond. De omroepen gebruikten de shows om de kijkers te trekken, om ze lid te kunnen maken, maar vooral ook om ze naar hun actualiteitenprogramma’s te kunnen loodsen. Met de toon en onderwerpen van rubrieken als Achter het Nieuws, TROS-Aktua of AVRO’s Televizier lieten de omroepen zien hoezeer ze van elkaar verschilden. En bedienden ze elk hun eigen deel van de Nederlandse samenleving.

De familiespelshows werden in de loop der tijd steeds uitbundiger. Was de Wiekentkwis nog braaf en burgerlijk, de Showbizzquiz bedoeld als parodie op Hollywood, bij de 1-2-3-show pakte producent Joop van den Ende elke show uit met een nieuw decor, en de VARA trok op het laatst zelfs met een complete circustent door het land, om de show bij de mensen in de provincie te brengen.

Zes of zeven miljoen kijkers voor één programma. Daar kijkt in de jaren ’70 en ’80 niemand van op. Ieder weekend zit heel Nederland klaar voor de buis om te kijken naar de spelshows van de publieke omroep. De verschillende omroepverenigingen proberen elkaar telkens te overtreffen met nieuwe shows. Steeds weer grootser en uitbundiger.

In navolging van de Berend Boudewijn Kwis bij de KRO begint de AVRO in 1973 met de WieKentKwis, met als presentator de degelijke Fred Oster. Kandidaten proberen tijdens de show zoveel mogelijk prijzen in de wacht te slepen. Hoogtepunten zijn prijzen als de kleurentelevisie en de koelvriescombinatie. Als we nu het programma terugkijken, valt vooral de soberheid en houterigheid op. Icoon voor het programma is de caviarace in het finalespel.

In 1983 begint de KRO met de 1-2-3-show. Beginnend amusementsproducent Joop van den Ende pakt het een stuk grootser aan. De meest spectaculaire decors passeren de revue, elke week een nieuw thema en nieuw decor. In november ’84 is het thema: Theater Carré. Een circusact kan natuurlijk niet ontbreken en presentator Ted de Braak staat te trappelen om het nummer aan te kondigen: “Hier kan het wel in deze schitterende 1-2-3-studio in Aalsmeer, hier kan alles. Hier is een schitterende olifantenact!”

De VARA doet hier nog een aantal scheppen bovenop. Met een gigantische circustent reist de omroep naar het publiek in het land toe. De eerste uitzending is één groot spektakel. Kandidaten arriveren op paarden, kamelen en olifanten. Ondertussen treden fanfarecorpsen en dansgroepen op in de piste. Klapstuk is presentator Willem Ruis. Hij is het tegenovergestelde van de degelijke Fred Oster. Ruis kan zijn enthousiasme vaak niet bedwingen en speelt gewoon met de kandidaten mee. 

Wie terug denkt aan de populaire WieKentKwis uit de jaren ’70 en ’80 denkt onmiddellijk terug aan de legendarische marmottenbak van meneer van Rijssen. Tijdens dit finalespel van de WieKentKwis konden de deelnemers geldbedragen tot 1000 gulden winnen. Het was het hoogtepunt van de show, vooral omdat de cavia’s lastig te sturen waren. Overigens is de naam “marmottenbak” altijd verwarrend geweest, waren het nou cavia’s of marmotten?

Het bekende finalespel van de WieKentKwis bestond uit een soort caviarace, waarbij cavia’s door een doolhof moesten lopen naar een plank met poortjes. Het getal boven de poortjes was het bedrag dat de deelnemers konden winnen als de gekozen cavia door dat poortje liep. De cavia’s hadden de namen van bekende Nederlanders, zoals André van Duin, Mies Bouwman en Vanessa.

Tegenwoordig reist Henk van Rijssen het hele land door om caviaraces te verzorgen bij evenementen. In deze reportage, in het kader van het 75-jarige bestaan van de AVRO, is hij samen met zijn vaste assistente Jolanda in een tuincentrum waar bezoekers met de caviarace prijzen kunnen winnen. Van de AVRO ontvangt meneer van Rijssen een spiksplinternieuwe nieuwe caviaracebaan en een heuse cavia-auto.

Op 2 februari aanstaande buigt de Eerste Kamer zich over het wetsvoorstel Mediawet. Die wet luidt een grote vernieuwing in, zo brengt staatssecretaris Sander Dekker te pas en te onpas onder de aandacht van ieder die het wil horen. Amusement zal van de publieke omroep verdwijnen, stelt de energieke staatssecretaris, laat dat maar over aan de commerciëlen. Joop van den Ende staat daar lijnrecht tegenover: "Dat is waanzin! Dat is absoluut van de gekke."

Amusement is in de jaren ’70 en ’80 de grote trekker van de televisie. En dan vooral de familieshows, met spelletjesprogramma’s waarin gewone Nederlandse koppels met elkaar strijden. AVRO’s WieKentKwis draait om de marmottenbak die de hoofdprijs bepaalt en kandidaten mogen prijzen kiezen uit een soort winkeletalage met stoomstrijkijzers en koel-vriescombinaties. In de Showbizzquiz van de TROS stellen koppels zich zingend voor aan het publiek, terwijl ze van een verlichte showtrap afdalen. Voor de KRO produceert Joop van den Ende vanaf 1983 vanuit een leegstaande loods in Aalsmeer de 1-2-3-show, die draait om de spectaculaire decors. En bij de shows van de VARA speelt presentator Willem Ruis ongegeneerd mee, tot aan het kenmerkende spel met de elektrische spiraal toe.

De amusementsshows moeten zoveel mogelijk kijkers te trekken naar een omroep, die ze dan probeert vast te houden tot de actualiteitenrubriek. Achter het Nieuws bij de VARA, Brandpunt van de KRO en TROS Aktua. Dat heet de sandwichformule, legt oud-TROS-directeur Cees den Daas uit.

En wie verder kijkt dan de retoriek van Dekker, ziet dat in zijn wetsvoorstel amusement niet wordt verboden, maar moet worden gebruikt als middel “(...) om een informatief, cultureel of educatief doel te bereiken of een breed en divers publiek te trekken en te binden zodat deze doelen onder de aandacht worden gebracht”. Dat klinkt als de sandwichformule van de jaren ’80. Klassiek Andere Tijden: op het eerste gezicht lijken het andere tijden, maar als je goed kijkt, is er niet zoveel veranderd. 

“Hier is de man van de duizend cadeaus, kissmaster Willem Ruis!”. Zo opent op zondagavond eind jaren ’70 op Nederland 1 de Willem Ruis Show. Kissmaster omdat hij de gewoonte heeft vrouwelijke kandidaten te zoenen. In deze show moeten kandidaten verschillende spelletjes doen, waarmee ze grote prijzen kunnen winnen. In korte tijd wordt Willem Ruis zeer populair bij het grote publiek. Op 4 augustus 1986 eindigt plots zijn hectische leven. Het Nederlandse publiek is geschokt.

Willem Ruis, die zijn carrière begint bij de VARA-radio in 1970, is al snel een populaire presentator in Nederland. Zijn brutale, vernieuwende en grappige manier van presenteren zorgt voor een aantal zeer succesvolle programma’s bij de KRO en VARA. Zo presenteert hij onder andere de Willem Ruis Lottoshow, de familiequiz Vijf tegen vijf en de Sterrenshow waarbij Ruis met een circustent door het hele land toert. 

In deze documentaire van Dirk Jan Roeleven, Eenzame hoogte, wordt het bijzondere, succesvolle maar ook tragische verhaal van het leven van Willem Ruis verteld. Aan de hand van unieke privé-archiefbeelden en herinneringen blikken onder andere zijn dochters terug op zijn veel te korte leven. Na zestien jaar keren zijn dochters Suus en Eva terug naar de Spaanse badplaats waar zeventien jaar geleden onverwachts hun vader overleed. Bekijk de hele documentaire via YouTube.