De bezuinigings-kampioen

In de Rotterdamse havens verliezen duizenden mensen hun werk. Bedrijven als Ford en de Amsterdamse Droogdokmaatschappij kampen met grote financiële tegenvallers. Ook daar vallen veel ontslagen. Het is 1982. Recessie. De overheid krijgt minder belastinggeld binnen. De kosten van werklozen en mensen in de bijstand drukken zwaar op de rijksschatkist. Het begrotingstekort loopt op.

Tegen die achtergrond poseert het eerste kabinet Lubbers in november 1982 op de trappen van Paleis Soestdijk. De kersverse premier heeft een precieze adjudant, Onno Ruding, minister van financiën: ‘Ik trof een puinhoop aan.’ Het credo luidt: ombuigen. Een verhullende term voor bezuinigen. Het gaat om miljarden. Wim Deetman is de minister van onderwijs. Die had eigenlijk fractievoorzitter van het CDA moeten worden, maar na aandringen van Jan de Koning, invloedrijk politicus binnen het CDA, treedt onderwijsman Deetman toe tot de relatief jonge ploeg van Lubbers.

Deetman is pas 37 jaar jong en weet dat het Malieveld zal vollopen tijdens zijn bewind. ‘Onderwijs-bezuinigingen leveren de meeste weerstand op, iedereen denkt namelijk verstand van onderwijs te hebben,’ zegt Wim Deetman nu. Dat het hele zware jaren zullen worden, met bedreigingen en fysiek geweld beseft de inwoner van Gouda dan nog niet.

‘We waren de eerste ploeg, die met een groot pakket aan bezuinigingen naar buiten kwam. Mooi weer spelen was over,’ vertelt Deetman. Ella Vogelaar, dan bestuurder bij de onderwijsvakbond ABOP zal het later ‘de winter van Deetman’ noemen. Het onderwijsveld reageert geschokt als er een pakket met tientallen bezuinigingsmaatregelen ligt. De klassen moeten groter worden, het speciaal onderwijs wordt gekort, gym in de hoogste klassen van het voortgezet onderwijs moet er aan geloven.

Leraren zijn woedend over de loonsverlaging van 1,65 %. Deetman verweert zich door te stellen dat er anders ontslagen moeten vallen. Hoe dan ook, de leraren gaan demonstreren. Niet op woensdagmiddag of op zaterdag, maar door de week, als ze eigenlijk voor de klas horen te staan. Van maandag tot en met vrijdag. Ella Vogelaar: ‘Dat was echt een hele grote stap, want staken in het onderwijs doe je niet zomaar, je voelt je toch verantwoordelijk voor de kinderen in de klas en naar de ouders toe, die opvang moeten regelen. Maar het werd een groot succes.’

Wim Deetman wil de stakers toespreken, maar ambtenaren op zijn ministerie met een vakbondsachtergrond houden hem tegen. Vogelaar: ‘Dat is maar goed geweest ook. Dan was hij echt uitgefloten.’ Vogelaar omschrijft de onderwijsminister als een steile bestuurder, een gesloten man: ‘Hij vond dat hij de klus moest klaren, maar hij wist dat niet te verbinden met passie en warmte voor het onderwijs. Dat heeft hij misschien best gehad hoor, maar hij liet het niet zien.’

Deetman besluit om zijn beleid zonder al te veel emotie uit te voeren, tegen het advies in van communicatieadviseurs: ‘Ik heb altijd de lijn gevolgd: Licht het beleid toe, verdedig het en doe er geen strik omheen. Ik wilde niet marchanderen, men kon alternatieven aanreiken, maar als die niet werkten, nam ik de beslissingen. Ik heb me ook nooit verscholen achter Ruding.’

Onno Ruding vindt Deetman een bekwaam minister. Maar de beide mannen komen er regelmatig niet uit: ‘Onderwijs is het enige ministerie waar ik permanent problemen mee heb gehad.’ Wim Deetman overschrijdt zijn begroting. Het drijft Ruding tot wanhoop: ‘Ik krijg nog groeven in mijn gezicht als ik aan de begroting van onderwijs denk.’

Deetman heeft een goed argument. Hij kan toch niet plannen hoeveel jongeren er gaan studeren? Zo kunnen de kosten dus oplopen. Ruding vraagt zich af of de ambtenaren van onderwijs opzettelijk verkeerd ramen. ‘Het werd steeds storender.’ Binnen de ministerraad maakt Deetman zich ook al niet geliefd. Hij wil niks inleveren voor andere departementen. Hij vecht voor zijn ministerie, zo blijkt uit de notulen van de ministerraad uit die tijd.

De onderwijsacties hebben dan wel veel leerkrachten op de been gebracht, het resultaat is traumatisch voor de bonden. Om het niet onderwijzend personeel, zoals conciërges te ontzien, zal de loonsverlaging niet 1,65% maar 1,85% bedragen. Het zal jaren duren voordat er weer wordt gestaakt. En als klap op de vuurpijl krijgen de onderwijzers er ook nog een extra ambtenarenkorting van 3,5 % bovenop. Dubbel gepakt dus. Gymleraar Herman de Muinck uit Groningen merkt dat er op verjaardagen meesmuilend naar hem wordt gekeken: ‘Je was een loser, het respect voor het vak was enorm gedaald.’

Als het tweede kabinet onder leiding van Ruud Lubbers in 1986 aantreedt, is Wim Deetman weer van de partij. Ook Onno Ruding doet mee. Deetman blijft botsen met het onderwijs, zo mogen tot groot onbegrip zieke leerkrachten twee dagen lang niet worden vervangen.

Maar deze periode wordt vooral gekenmerkt door oplaaiend studentenprotest. Deetman voert de harmonisatiewet in. Niet langer dan zes jaar studeren, daarna betaal je zelf. Studenten, die eerst een HBO opleiding doen en daarna op de universiteit een vervolgopleiding willen doen, klagen steen en been. De ‘steile’ onderwijsminister voert ook de basisbeurs in. Alle studenten krijgen een gelijk bedrag per maand. Heb je meer nodig, leen je bij. Rijzende ster in de studentenbeweging is Maarten van Poelgeest. Hij oogt met zijn zwarte eyeliner als de zanger van The Cure en ontpopt zich tot een heuse studentenleider. Een jongen met charisma, die bij demonstraties fanatiek, maar heel rustig aan de journaal desk bij Maartje van Weegen het beleid van Deetman attaqueert. Die nieuwe studiefinanciering is alleen maar goed voor de rijken, stelt van Poelgeest. ‘Het hield maar niet op, elke keer kwamen er nieuwe bezuinigingen,’ vertelt hij.

En dus wordt er actie gevoerd. Eerst nog ludiek, studenten die poedelnaakt op het Binnenhof willen uitleggen dat ze zich uitgekleed voelen. Maar dan vliegen er ook tomaten en eieren door de lucht. Toespraken worden verstoord. Deetman heeft zich er op voorbereid: ‘Ik had altijd een reserve pak in de auto liggen. En als mijn vrouw naar de stomerij ging om de pakken af te leveren, was de vraag altijd: “Met of zonder?” Met of zonder eieren en tomaten.’

In de ministerraad blijft Deetman ook botsen. Ruding blijft zich ergeren aan de begrotings- overschrijdingen van de onderwijsminister: ‘Wim, ik kan dat niet aan de collega’s verkopen,’ zegt Ruding tegen Deetman. Deetman moet zich die periode als in een achtbaan hebben gevoeld. De invoering van de basisbeurs loopt helemaal mis. Studenten krijgen of geen geld, of veel te veel. Het is ook allemaal veel te snel en te ondoordacht ingevoerd, menen de critici. Ook de fractiespecialisten van VVD en CDA beginnen steeds meer te morren en de steun brokkelt af.

Deetman zelf kiest ook niet bepaald de weg van de minste weerstand. In een interview met dagblad Trouw in het voorjaar van 1988 heeft hij kritiek op het kabinetsbeleid. Tot onbegrip van de Tweede Kamer. Deetman wankelt, maar overleeft het debat. ‘Soms had ik wel eens het idee, iedereen is tegen me,’ zegt hij nu. De ministerraad, de onderwijsspecialisten van VVD en CDA, het onderwijsveld. Maar Deetman recht zijn rug. Telkens weer.

Zelfs als hij bij een demonstratie, vlak voor de grote landelijke actieweek van studenten in 1988, een trap in zijn buik krijgt. Het wordt ineens heel erg persoonlijk. De CDA minister moet worden afgevoerd door alerte politieagenten. Studentenleider van Poelgeest schrikt. Dit is niet de bedoeling. Hij dringt aan op contact tussen hem en de minister van onderwijs. Dat kan de kou uit de lucht halen. Maar Deetman zelf staat niet te trappelen; ‘Er viel niet met hem te praten,’ zegt hij kordaat.

Als tijdens de actieweek in Maastricht studenten zijn auto willen blokkeren, is voor Deetman de maat vol. Hij besluit uit de publiciteit te treden. Dat is niet makkelijk, want wie staat hem voor zijn woning in Gouda op te wachten? KRO Brandpunt-reporter Willibrord Frequin. Deetman blijft glimlachen: ‘Geen commentaar.’ Maar hij ergert zich kapot van binnen: ‘Dat was gewoon onbeschoft wat die man deed.’

Wat tot nu toe onbekend is gebleven, is de beveiliging die er vanuit justitie in die periode rond Deetman wordt georganiseerd. Uit krakerskringen zijn er serieuze bedreigingen binnen gekomen. Deetman bevestigt dat hij voor een periode van een kleine twee maanden is beveiligd. Deetmans chauffeur wordt vervangen. ‘Er zaten twee klerenkasten in de gepantserde auto bij hem en er bestond een lijst van mensen, die bij Deetman in de auto mochten, zodat er niet een Volkert van der G. type bij hem in de buurt kon komen,’ zegt Pieter Gerrit Kroeger, Deetmans rechterhand op het ministerie van onderwijs. De topambtenaar beweert zelfs wapens in de kofferbak te hebben gezien. Deetman doet er nu achteraf laconiek over: ‘Ze wilden zelfs met me mee naar de kerk in Gouda, maar dat vond ik overdreven, er gebeurt nooit iets in Gouda.’

Het is een heftige periode voor Deetman. Enkele keren schiet het door zijn hoofd om het bijltje erbij neer te leggen. Dat heeft te maken met de botsingen met Ruding en zijn onwil om nog verder te bezuinigingen. Als tijdens een tv-interview Paul Witteman aan minister-president Lubbers vraagt of het niet eens tijd wordt dat de onderwijsminister er mee stopt, neemt Lubbers het voor hem op. ‘Ik wist dat het onzettend zwaar was.’ Witteman: ‘En daarom blijft u hem verdedigen?’ ‘Tuurlijk blijf ik collega’s verdedigen.’

In 1989 valt het kabinet over het reiskostenforfait. Uiteindelijk is er in de twee kabinetten Lubbers een kleine drie miljard bezuinigd op onderwijs. Toch menen zelfs de felste criticasters van Deetman dat er ook beleid is gemaakt en niet alleen is afgebroken. Het HBO onderwijs is op de kaart gezet en het computeronderwijs heeft een flinke impuls gekregen, om maar eens twee voorbeelden te geven.

Deetman heeft het volgens zijn collega’s toch niet zo heel slecht gedaan. Hij wordt gekozen tot Tweede Kamer voorzitter.

Ella Vogelaar heeft de steile, ontoegankelijke minister op een andere manier leren kennen. ‘Hij nam afscheid als minister en ineens zag ik een ontzettend humoristische man, die grappen maakte en los was. Zo had ik hem nooit gezien. Misschien was het ook wel een bevrijding voor hem. Hij heeft in die periode zo veel shit over zich heen gekregen.’

Maarten van Poelgeest, nu wethouder ruimtelijke ordening in Amsterdam: ‘Ik vond hem een slimme, maar naar binnen gekeerde man die dus heel moeilijk contact maakt met zijn omgeving. Maar een paar jaar geleden sprak ik hem. Hij bleek een uiterst aimabel, geestige man. Niet haatdragend naar mij toe. Dus ik moest toch dat oude beeld corrigeren.’

tekst en research: Marcel Goedhart
samenstelling en regie: Yfke Nijland