Het Koninklijk Huis op de gevoelige plaat

Koningin Juliana had een uitgesproken hekel aan persfotografen. Ze deelt zelfs in een chagrijnige bui een klap uit aan een cameraman van het polygoonjournaal. Maar over het algemeen blijven de verhoudingen gemoedelijk, de pers houdt rekening met de privacy van het Koningshuis. Volgens de hoofdredacteur van Ons Koningshuis is er hier sprake van een ‘lieflijke chaos’.

Dit verandert met de komst van Beatrix als Koningin. Zij trekt de teugels bij de RVD strakker aan en probeert enige orde te scheppen. De opkomst van de roddelpers zet de verhoudingen nog meer op scherp.

Volgens Joop van Tellingen, fotograaf voor de Telegraaf en diverse roddelbladen, was vooral de periode dat prins Willem-Alexander “geslachtsrijp” werd interessant. Van Tellingen steekt dan ook de hand in eigen boezem wanneer het gaat om de Mediacode die sinds 2005 in het leven is geroepen: “die is er gekomen door types als ik."

“Ik ga u niet zeggen waar ik op vakantie ga, omdat wij tijdens onze vakantie geen last willen hebben van fotografen. We willen met rust worden gelaten”, laat prins Willem Alexander weten aan de vooravond van de zomervakantie in augustus 2009. Al snel komen fotografen van het persbureau Associated Press er toch achter waar het prinselijk paar zich bevindt. Ze maken foto’s van hen op de skie in de sneeuw van Argentinië. In Nederland is het hartje zomer. De foto gaat de hele wereld over. Willem Alexander spant een rechtszaak aan. Hij vindt dat zijn privacy is geschonden. Hij beroept zich daarbij op de Media Code en wint de zaak. De vakantiekiekjes mogen niet meer verspreid worden.

De journalistenorganisatie Reporters Without Borders laat op 20 oktober weten dat deze affaire hen heeft geshockeerd: “Hoe kunnen wij Europeanen nog kritiek leveren op het gebrek aan persvrijheid in landen buiten de EU als in Nederland een wet bestaat die het journalisten belet om foto's te publiceren van leden van het Koninklijk Huis die zich in de publieke ruimte begeven”, aldus de woordvoerder.

Kort na de rechtspraak komt de toekomstige koning van Nederland opnieuw negatief in het nieuws. Dit keer vanwege de bouw van een vakantie huis in Mozambique, waar nogal wat negatieve geruchten over naar buiten komen. De prins stelt drie communicatie-experts aan om verdere schade door negatieve publiciteit te voorkomen. In Andere Tijden een blik op de permanente worsteling van de Oranjes met (pers) fotografen, waarbij de RVD optreedt als bemiddelaar op de grens tussen privacy en vrije nieuwsgaring

Oranje houdt de pers op afstand, maar dat is niet altijd zo geweest. Koning Willem I en koning Willem II zoeken juist toenadering tot de kranten. Zij gebruiken de pers om het nationale gevoel aan te wakkeren onder de bevolking. Koning Willem I stelt de pers wel onder streng toezicht, dus wie zijn krant wil behouden, past zich aan. Willem II maakt er een gewoonte van om negatieve publicaties over zichzelf af te kopen. Onder zijn bewind ontstaat een generatie goed verdienende journalisten, zonder dat ze ooit iets opschrijven.

In 1848 wordt in de Nederlandse Grondwet vastgelegd dat de Koning onschendbaar is en dat de ministers verantwoordelijk zijn. In de constitutionele monarchie heeft de vorst geen politieke macht meer.

In 1849 bestijgt Willem III de troon. Hij is niet geliefd bij het volk, dat hem voortdurend bespot. Zijn band met de pers is ronduit slecht en journalisten die te openlijk over koninklijke zaken schrijven, laat hij opsluiten in de gevangenis.

Eén van de bekendste slachtoffers van de gespannen verhoudingen tussen Oranje en de pers is Ferdinand Domela Nieuwenhuis, anarchist en oud-predikant. Hij verdwijnt in 1886 voor één jaar achter de tralies vanwege “het openbaar smaden, honen, en lasteren van de persoon des konings”. In een dievenwagen wordt hij afgeleverd bij de Utrechtse gevangenis. Zijn baard en hoofdhaar wordt afgeschoren en boven zijn celdeur staat: “Godsdienst: geen; vergrijp: Majesteitsschennis”.

Tijdens het bewind van Willem III daalt de populariteit van de monarchie tot een dieptepunt. Emma, de vrouw van Willem III, doet er alles aan om de monarchie juist weer populair te maken onder het volk. Deze jonge, innemende vrouw, trekt met haar dochtertje Wilhelmina het hele land door. Willem III overlijdt in 1890 en Emma wordt koningin-regentes. Ze plant werkbezoeken en laat Wilhelmina als 11 jarig meisje de eerste steen leggen voor het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam. Op tournee door alle provincies tussen 1892 en 1898 steekt zij Wilhelmina in verschillende streekkostuums en laat daar veel foto’s en portretten van verspreiden. Het lukt Emma om in de gunst van het volk te komen. Mede door de ontwikkeling van het opkomend nationalisme in Europa, waarbij de behoefte van het volk aan een sterk nationaal symbool toeneemt.

In 1898 wordt Wilhelmina Koningin der Nederlanden. Na haar huwelijk met Prins Hendrik, in 1901, verwaarloost ze meteen haar representatieve taken. Als Juliana in 1909 geboren wordt, laat Wilhelmina zich wel als trotse moeder op de foto zetten. Vervolgens trekt ze zich terug op Paleis het Loo. Ze weigert een actief sociaal leven te leiden en haar privé-leven in te zetten ter gunste van de populariteit onder het volk. Ook wil ze geen contact met journalisten. De afstand tot het volk wordt groot.

Tijdens een bezoek in 1927 aan Philips, dat een radioverbinding onderhoudt met de koloniën in de Oost en de West, gaat Wilhelmina in op het voorstel om haar onderdanen in de overzeese gebieden toe te spreken. Dit bevalt zo goed dat ze vaker de radio inzet om het volk toe te spreken. Met de ontwikkeling van radio, film, en de geïllustreerde pers lukt het om de troon weer dichterbij het volk te brengen. Filmers en fotografen van geïllustreerde bladen krijgen in de jaren dertig meer kans om beelden te schieten van officiële plechtigheden en van Koninklijke werkbezoeken. Maar dit alleen onder hele strenge voorwaarden.

In 1935 treft het hof een regeling om publicaties van “minder geslaagde” foto’s of filmopnames van Koningin en Prinses te voorkomen. Het hof zoekt een “bekwaam vakman” om dit speciale foto- en filmwerk te doen, met uitsluiting van andere fotografen. Zo zouden de Oranjes beschermd worden tegen “onverkwikkelijk optreden van de zijde van al te ijverige persfotografen”.

Met de toename van de drukkwaliteit van foto’s in krant en tijdschrift komen er steeds meer persfotografen. Tot groot verdriet van Wilhelmina. Woedend wordt ze wanneer journalisten haar keer op keer lastig vallen. Zelfs denkt ze erover na om een complete schutting om Paleis ’t Loo te laten bouwen.

In 1938 doet het Ministerie van Justitie een voorstel. Elke procureur-generaal moet voortaan een lijst aanleggen van “betrouwbare persfotografen”. Alleen die fotografen krijgen een perskaart. Ondanks deze kaart mogen zij pas fotograferen zodra politie en gemeente toestemming geven. Op deze manier is de privacy van Wilhelmina en Juliana gewaarborgd. Deze strakke regie dient ook een ander doel: een zo zuiver mogelijk beeld geven van de leden van het Koninklijk Huis, in het nationaal belang. De regering volgt gedienstig de richtlijnen van de Koningin om de beeldvorming middels strakke regelgeving en sancties te beheersen.

De Oranjeliefde bloeit opnieuw op. Door haar radiotoespraken tijdens de Tweede Wereldoorlog, groeit Wilhelmina ook nog eens uit tot “de moeder van de natie” en boegbeeld van het verzet.

Op 2 augustus 1945 landt het 7-jarige prinsesje Beatrix met haar moeder Juliana en haar zusjes op het vliegveld Teuge bij Apeldoorn. Een paar meisjes staan haar op te wachten en willen graag een handtekening. Beatrix zet gewillig haar krabbel in de opschrijfboekjes. De radiomicrofoon van een verslaggever duwt zij vol overtuiging van zich af en zegt: “ik houd niet van die dingen”. Dan al stelt ze zich krijgshaftig op ten opzichte van de media.

Er verschijnen in die jaren verschillende fotoboeken over het Koningshuis, zoals De Prinsenkinderen op school en Vier Koningskinderen. Na de troonsbestijging van Juliana op 6 september 1948 verschijnt het boek De jonge koningin thuis. In deze fotoboeken en in fotoreportages in de geïllustreerde bladen gaat het om foto’s van “lieflijke tafereeltjes uit een familieleven, zoals dat menig Nederlandse moeder voor ogen stond”. In de zogenaamde “Regina-albums” worden de foto’s geplaatst.

Juliana is opener over haar privé-leven dan haar moeder. Toch heeft Juliana net zo’n hekel aan de pers als haar moeder. Tijdens haar eerste kersttoespraak op de radio in 1948 verzoekt Juliana de Nederlandse kranten om geen aandacht te besteden aan de vakanties van haar gezin en haar gezin met rust te laten. Ze vindt dat haar jonge gezin “het recht heeft om zichzelf te kunnen zijn”. Ze laat weten dat ze haar kinderen normaal wil opvoeden en is zeer gesteld op privacy.

De Polygoon Filmdienst onderhoudt een speciale band met het Koningshuis. De dienst wordt regelmatig op het paleis ontvangen of uitgenodigd om te filmen bij buitenlandse reizen. Cameraman Jan van Meerten: “We hadden een band opgebouwd en waren welkom. Wij waren ook niet uit op sensatie of op akkefietjes, zoals de kranten en dergelijke en daarom konden wij heel dichtbij komen,ook privé”.

Het parlementaire stelsel werkt direct na de oorlog nog niet zoals het moet. Er is nog geen gekozen volksvertegen-woordiging, die namens het volk met de regering kan debatteren. Papier is schaars, zodat de naoorlogse vrije pers slechts mondjesmaat de bevolking kan informeren. Minister President Schermerhorn pleit voor de instelling van een Regeringsvoorlichtingsdienst (RVD). Een dienst die méér moet zijn dan een persdienst, maar “oog en oor van de regering moet zijn”. Op 27 juli besluit de ministerraad tot instelling van een RVD.

De RVD functioneert de eerste jaren na de oorlog gebrekkig. Er is doorlopend kritiek, omdat de RVD de grenzen van zijn bevoegdheid zou overschrijden. Vanuit de Kamer klinkt kritiek tegen de te actieve voorlichting door de regering, omdat het op propaganda lijkt. Er wordt gediscussieerd over de grens tussen voorlichting en propaganda.

Minister President Drees stelt een ambtelijke commissie op, die regelt dat de werkzaamheden van de RVD gesplitst worden. Vanaf 1952 heet de dienst Rijksvoorlichtingsdienst. Erg druk heeft de dienst het niet met overheidsvoorlichting die eerste naoorlogse jaren. De filmdienst van de RVD geeft wel opdrachten aan het Polygoon om films te maken van de Koninklijke familie in het buitenland.

De tweede helft van de jaren vijftig krijgt de RVD het ineens druk vanwege een aantal affaires waar het Koningshuis in verwikkeld raakt. Op 13 juni 1956 verschijnt in het Duitse blad “der Spiegel” een uitgebreid artikel, met foto’s over Greet Hofmans. Deze gebedsgenezeres verblijft al enkele jaren op paleis Soestdijk om iets te doen aan de oogkwaal van Prinses Marijke. Haar aanwezigheid leidt tot interne conflicten binnen de paleismuren, maar ook tot politieke spanningen in Den Haag.

Juliana laat zich sterk beïnvloeden door religieus pacifistische denkbeelden. Op verzoek van Juliana en Drees besluiten de Nederlandse kranten niet over de “Greet Hofmans-affaire” te schrijven. De pers is loyaal aan het Koningshuis en schrijft braaf op wat rijksvoorlichters willen dat ze schrijven. Prins Bernhard tipt buitenlandse bladen om vooral wel met het nieuws naar buiten te komen.

De overheidsvoorlichting wordt opnieuw scherp op de proef gesteld als zich in 1964 de “Irene kwestie” voordoet. Prinses Irene is gefotografeerd tijdens de communie in de katholieke kerk in Spanje. Er ontstaan geruchten over een mogelijke verloving van de Prinses. De voorlichting verloopt chaotisch. Zowel de RVD als de verschillende secretarissen van Juliana en Irene geven onafhankelijk van elkaar tegenstrijdige verklaringen. De regering Cals besluit om die reden de voorlichting rond het Koninklijk Huis exclusief bij de directeur van de Rijksvoorlichtingsdienst te leggen.

Nog geen jaar later staat de overheidsvoorlichting weer onder druk. Dit keer vanwege de foto van persfotograaf John de Rooy, waar Beatrix op staat met een onbekende man. Later blijkt hij de Duitse prins Claus von Amsberg te zijn, de man met wie ze zich wil verloven.

De RVD blijkt niet op de hoogte van deze ontwikkelingen. Bovendien ontstaat groot maatschappelijk verzet tegen de verloving met de Duitse Prins. Beatrix realiseert zich dan al dat ze meer rekening met de media moet houden dan zij wil, om het vertouwen van het volk te winnen.

Cabaretier Wim Kan noemt de RVD in de jaren zestig als “Rijksverlovingsdienst”, vanwege de communiqués bij de verlovingen van de prinsessen van Oranje.

De regering wil de regie over nieuws van het Koninklijk huis aanscherpen. Bij Koninklijk Besluit wordt eind 1965 vastgelegd dat voorlichting over het Koningshuis de taak wordt van de RVD en dat die dienst rechtstreeks valt onder de Minister President. De RVD dient “zonder de eischen van een goede berichtgeving uit het oog te verliezen”, bedacht te zijn op het zoveel mogelijk beschermen van de privé-sfeer van het Hoofd en de leden van het Koninklijk Huis”.

De RVD komt voortaan spaarzaam met informatie. Gefrustreerde journalisten noemen de RVD al snel de Rijksverzwijgingsdienst.

Juliana houdt niet van fotografen en wil gelijk zijn aan het volk en niet in het middelpunt staan. Met veel moeite zal ze toch regelmatig op de foto moeten.

Cor Mulder, ANP-fotograaf: “Ik ging veel met koningshuis mee op staatsbezoeken. Met Juliana was het altijd heel moeilijk om te fotograferen. De camera’s hadden enorme flitsers, het was hele gevoelige apparatuur. Dat flitste er op los, en Juliana had al last van haar ogen, die kon daar helemáál niet tegen. De apparatuur is inmiddels zoveel vooruit gegaan, je kunt met telelenzen van een afstand veel meer doen zonder dat iemand er last van hoeft te hebben”.

Wanneer Juliana kleinkinderen krijgt, maakt ze toch afspraken voor speciale fotomomenten. Richard Kaan, oprichter van het blad “Ons Koningshuis” in 1970, is niet erg gecharmeerd van die speciale foto-uurtjes in wintersportgebied Lech: “Ik had weinig behoefte daar naar toe te gaan, wat moet je met foto’s uit het wintersportgebied, die je de rest van het jaar niet meer kan publiceren. En dan die eeuwige strijd over het afzetten van de zonnebrillen en de skibrillen, verschrikkelijk.” Richard ontwikkelt een dusdanige band met de koninklijke familie, dat hij ruimte krijgt om van dichterbij foto’s van de familie te maken. Zijn fotografen zoeken altijd naar een positieve invalshoek en kunnen hun werk netjes en op afspraak uitvoeren.

Eric Dikker, fotograaf van Ons Koningshuis: “Regelmatig kwamen we bij Christina op Soestdijk, of we maakten een afspraak met Irene in Spanje. Voor ons deden de prinsjes met hun moeders een spelletje, speciaal voor de foto. Soms belden ze ons zelf op of we een foto wilden komen maken”.

Ruud Hoff, fotograaf van het ANP: “Ik kwam iedere jaar in Porto Ercole. Van tevoren moesten we ons aanmelden bij de RVD. Een stuk of 7 fotografen, zoveel bureaus waren er toen nog niet, mochten dan olv de RVD mee naar activiteiten, zoals tafeltennissen, zeilen, snorkelen. Er bestonden ongeschreven afspraken, dat je de Koningin bijvoorbeeld niet fotografeerde met iets in haar mond. En ik zag het kleine prinsje Willem Alexander in een hoekje staan plassen tijdens hun vakantie, maar dat fotografeer je dan niet”.

De RVD doet geen mededelingen over wie de leden van het Koninklijk Huis ontmoeten en wat de Koninklijke familie in privé-tijd doet. Fotograaf Joop van Tellingen gaat daarom zelf op jacht naar deze informatie. “Ik begon met het fotograferen van lintjes doorknippen bij officiële gebeurtenissen, maar dat ging als snel vervelen. Ik wilde toch wat anders laten zien dan de anderen. Dat waren ze in Nederland helemaal niet gewend. Ik ging letterlijk achter de familie aan, naar een picknick in het bos, of naar de golfbaan. Tijdens de défilés van Juliana op Soestdijk zocht ik altijd die momenten die anderen niet zagen, zoals een Prinses met een sigaret of een Prins aan de borrel”.

Van Tellingen ontwikkelt zich in de jaren zeventig en tachtig als Nederlands eerste paparazzifotograaf. Hij zit soms dagen in zijn auto met drankjes en eten te posten tot de nieuwe vriend van Prinses Irene naar buiten komt, of hij verstopt zich in een vuilnisbak om dat plaatje te schieten dat niemand anders heeft.

Vooral Willem Alexander krijgt het in zijn leven zwaar te verduren met Van Tellingen. “Ik heb Willem Alexander als jongetje flink op de hielen gezeten, dus ik snap wel dat hij een hekel aan mij heeft. Hij heeft zoveel last van mij gehad. Ik achtervolgde hem al toen hij zijn eerste stapjes zette, toen hij op zijn eerste fietsje reed, toen hij wegscheurde op zijn eerste brommer en toen hij zijn eerste sigaretje rookte”; aldus van Tellingen.

In de jaren zeventig verschijnen de eerste roddelbladen. Van Tellingen werkt als zelfstandig fotograaf voor verschillende bladen. Hij verdient geen geld als hij niet met een goede foto komt. De serieuze pers wil elke vergelijking met de roddelpers vermijden en schrijft daarom nauwelijks over het Koningshuis. Van Tellingen blijft Willem Alexander hinderlijk volgen en gaat op jacht naar plaatjes van zijn eerste vriendinnetjes. Richard Kaan huurt van Tellingen wel eens in, om bijvoorbeeld een foto te maken van Prins Bernhard tijdens de jacht. Kaan wil zijn goede naam graag behouden, terwijl Van Tellingen geen enkele methode schuwt.

Terwijl in 1980 op de Dam rellen plaats vinden en actievoerders de leus “geen woning geen kroning” scanderen, klikken de fotoapparaten in de Nieuwe Kerk. De inhuldiging van Koningin Beatrix is een feit. Zodra de rolletjes vol zijn, rijdt Richard Kaan met op zijn brommertje door de drukte naar Capi Lux om de foto’s te laten ontwikkelen en afdrukken. Als eerste wil hij met de foto’s bij de kranten zijn. Dat lukt en zijn foto’s gaan de hele wereld over.

Beatrix wil de ceremoniële, plechtstatige en professionele kant van het ambt in ere herstellen en neemt direct een afstandelijke houding tegenover de media aan. Zij wil de media dienstbaar maken aan zichzelf en zich niet uitleveren aan de media ten dienste van haar populariteit. Ze verschijnt alleen in het openbaar als het echt niet anders kan, zoals bij troonredes, staatsbezoeken, kranslegging op vier mei, bezoek aan rampplekken en op koninginnedag. De RVD voldoet aan haar wensen en houdt de regie strak in handen.

Op Koninginnedag in Vaassen gaat het mis. De RVD plaatst alle fotografen op het Ireneveldje en zet er een hek omheen. Als de Koningin langs komt, is alleen vanuit de verte haar rug te zien. Er lopen bovendien allemaal hoogwaardigheidsbekleders omheen.

Cor Mulder, voorzitter van de sectie fotojournalisten van de NVJ neemt het voortouw en roept: “jongens, als we niets doen, dan hebben we straks allemaal géén foto! Laten we allemaal het werk neerleggen en gaan zitten. Niemand maakt een foto, tot de hekken worden verwijderd”.

Uit protest gaat iedereen zitten. Ruud Hoff: "Bij Koninginnedag op Soestdijk onder Juliana konden we ons naast de perstribunes toch redelijk vrij bewegen tussen het ringsteken en klompendansen door, je wist dat je buiten een bepaalde cirkel moest blijven en daar hield je je aan. Daarom waren we in Vaassen zo boos, we konden geen kant op!”

Deze zogenaamde “sitdownstaking” duurt vijf minuten. Dan komt er al een RVD-er om, na overleg met de koningin, de hekken weg te halen. “Je kunt als RVD-er geen eindeloze ballades en verhandelingen gaan staan houden tegen fotografen, er moet gehandeld worden, je kunt het je niet permitteren in discussie te gaan, de koningin moet goed begeleid worden, in a split of a second moet je tot actie overgaan”, aldus de heer N.O.F. Vorstman, hoofd algemene voorlichtingsaangelegenheden van de RVD. De Koningin heeft de fotografen nodig; er moet wel beeld zijn van de Koningin op Koninginnedag. Dat wordt wel duidelijk door de staking.

Waar in de jaren zestig 4 fotografen op af kwamen, komen nu 40 fotografen op af. Cor Mulder: “De solidariteit onder fotografen was tijdens de sitdownstaking in 1983 enorm groot. Dat krijg je nu, in 2009, nooit meer voor elkaar. Er zijn nu véél meer fotografen en de techniek is zo vooruitgegaan. Nu is elke fotograaf zich ervan bewust dat als hij zelf die foto niet maakt, iemand anders het wel doet. En via mobiele telefoons is die foto dan allang naar één of andere redactie gemaild. Nu kun je niet meer gaan zitten, je móet je wel doorgaan, de concurrentie is veel te groot”.

Met behulp van moderne groothoeklenzen is het mogelijk van grote afstand een foto te maken, zonder dat iemand het door heeft. Om die reden willen Prins Willem Alexander en Màxima dat opnieuw grenzen worden gesteld aan fotografen.

In juni 2005 leidt dat tot de Mediacode. De RVD- Mediacode houdt in dat “leden van het koninklijk huis niet met camera’s of anderszins worden gevolgd op momenten dat zij niet op grond van hun officiële functies naar buiten treden”. “Een en ander is in het bijzonder van toepassing op de minderjarige leden van het Koninklijk Huis tot en met de schooltijd en eventuele vervolgopleidingen”.

Journalisten en fotografen die zich aan de mediacode houden worden “beloond” met uitnodigingen voor mediamomenten rond het koninklijk huis die tot de privésfeer behoren. Fotografen die de code schenden worden buitengesloten en kunnen rekenen op juridische stappen.

Cor Mulder: "Die mediacode is lastig. Het leidt tot een spagaat: het moet geen eredictaat worden, niet te streng, want dan gaat de persvrijheid eraan. Aan de andere kant is het ook een uitdaging als je allemaal op dezelfde plek een foto moet maken, om dan te zoeken naar het afwijkende. Het blijft altijd lastig met de RVD, je wilt best aan de regels voldoen, maar ons werk moet wel prevaleren boven te strenge regels. We moeten wel goed foto’s kunnen maken."

Volgens Kaan bestaat het koningshuis bij de gratie van foto’s. Koningshuis en fotografen zijn daarom onlosmakelijk met elkaar verbonden. De toekomst van de monarchie is verre van veilig in de commerciële en toenemend sensatiebeluste mediawereld van vandaag. Ook met de Mediacode blijft een zelfstandige afweging tussen privacy en vrijheid van meningsuiting bestaan. De rechter zal dat steeds opnieuw moeten beoordelen. Voor van Tellingen lijkt de lol er af: “ik kan net zo goed gaan werken voor de Donald Duck als ik van de RVD alleen nog foto’s mag maken van Màxima op een Oranje fiets”.

Tekst en reportage: Jan Kelder
Research: Mirjam Gulmans, Hannah Dogger