Commissaris Van Agt

Voor de Tweede Kamerverkiezingen van 1982 werpt Dries Van Agt zich op als lijsttrekker van het CDA. Van Agt, sinds 1977 Minister President, lijkt strijdbaar en bereid om wederom een leidersrol te vervullen in een nieuw kabinet. Na de verkiezingen blijkt echter dat Van Agt een andere toekomst voor ogen had. Het vijfjarige premierschap heeft hem geheel uitgeput: naar eigen zeggen “uitgeperst als een citroen”. Van Agt verkiest een rol in luwte als lid van de Tweede Kamer.

“Ik denk niet dat ik vijf keer in die lokaliteit ben verschenen” blikt Van Agt terug op zijn periode als ‘gewoon’ Kamerlid, “Ik heb niet getoond een kamerlid waard te zijn”. Na een aantal maanden afwezigheid in de Tweede Kamer dient zich een andere functie aan: commissaris van Koningin in Noord-Brabant. Dit lijkt zowel een prachtige mogelijkheid om de provincie waar hij geboren was nieuw leven in te blazen, als de uitgelezen kans om Den Haag stilletjes te verlaten.

Naar de functie van commissaris van de Koningin in Noord-Brabant dient gesolliciteerd te worden. Ook voormalig minister-president Van Agt komt begin 1983 netjes op sollicitatiebezoek, maar al voor zijn komst ontstaat enige commotie. Een aantal gedeputeerden van de provincie heeft het idee dat Van Agt door de hoge heren uit Den Haag wordt opgedrongen aan Noord-Brabant. In een vergadering van de Gedeputeerde Staten laat het PSP-Satenlid Harry van Heijster weten: “Kennelijk weet men al wie commissaris van de Koningin zal zijn” en “met dit soort foefjes wordt de mensen zand in de ogen gestrooid en wordt de schijn hooggehouden, dat de vertoning die hier wordt opgevoerd ook maar iets met de democratische besluitvorming heeft te maken”, zo staat te lezen in de notulen van de Statenvergadering.

Ondanks de vermeende invloed van Den Haag wordt van Agt toch ook door een groot deel van de leden van de Provincie Staten beschouwd als een buitengewoon geschikte kandidaat om een aantal problemen in Brabant te verhelpen. Tijdens de officiële installatie als commissaris van de Koningin, op 21 juni 1983, spreekt Statenlid Paul Wagtmans: “Wij stellen ons veel voor van de wijze waarop u aan het hoofd van de Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten leiding zal geven bij het te boven komen van die moeilijkheden”. Van Agt voegt daaraan toe: “Ik zweer dat ik de belangen van de provincie Noord-Brabant met al mijn vermogen zal voorstaan en bevorderen.”

De moeilijkheden die Brabant volgens Wagtmans te boven moet komen, worden ook door Van Agt geconstateerd: “Er zijn ernstige problemen, en niet weinig. De klemmendste hiervan is de werkloosheid”. Om deze werkeloosheid zo snel mogelijk terug te dringen, richt Van Agt zijn aandacht op het binnenhalen van grote bedrijven. Van Agt: “Met man en macht zal moeten worden geprobeerd, investeerders, ook buitenlandse, naar Brabant te halen.”

Verschillende bedrijven, sommigen reeds aanwezig, anderen volledig nieuw in Brabant, kunnen op alle hulp van Van Agt rekenen. Het Japanse Fuji richt een fotopapierfabriek op in Tilburg, het hoofdkantoor van ESSO Benelux wordt in Breda geplaatst, Philips dochterbedrijf ASML krijgt een eigen, zeer moderne, fabriek in Veldhoven en op het ongebruikte industrieterrein Moerdijk wil Van Agt zelfs ruimte maken voor een kerncentrale. Om het industrieterrein Moerdijk te kunnen gebruiken, moet het gebied wel eerst volledig gesaneerd worden.

Om de plannen van Van Agt te realiseren, zijn grote investeringen van de regering onmisbaar. De kersverse commissaris van de Koningin besluit om op eigen houtje zijn contacten in Den Haag aan te spreken. “Ik kende Jan en alleman, ik had sleutels op alle deuren”, blikt Van Agt terug op het lobbyen in Den haag. “Ik ging naar mijn oude vriendjes om wat centjes in de hoeken van het budget te vinden. Dat kon natuurlijk, dus ik zei: ‘laten we dat dan maar doen ook.’”.

In Den Haag slaat Van Agt spijkers met koppen, zoals hij dat als minister gewoon was. Dit staat echter in schril contrast met de politieke gewoonte op provinciaal niveau. In Brabant is men gewend aan “een cultuur van inspraak, medespraak, tegenspraak, veelspraak. Je werd er helemaal gek van”, aldus Van Agt. De leden van het provinciehuis kijken toe hoe hun commissaris veel besluiten neemt zonder overleg te plegen, omdat hij niet wil verzanden in eindeloze vergaderingen. “Niet heel mooi van mij” beoordeelt Van Agt achteraf, “maar het was wel heel effectief”.

Als premier had Van Agt zich bezig gehouden met zaken van nationaal of internationaal belang, maar als commissaris van de Koningin moet hij zich ook richten op dorpen en gehuchten. Op last van de provincie neemt Van Agt onder andere de start van de gemeentelijke herindeling voor zijn rekening. De gemeentelijke herindeling komt neer op het samenvoegen van een aantal dorpen tot één gemeente, opdat ze efficiënter en goedkoper bestuurd worden.

Enerzijds kan Van Agt zich schikken in de kneuterigheid van de dorpen. Hij voelt zich daarom vaak ongemakkelijk om mede te moeten delen dat de dorpen hun zelfstandigheid als gemeente gaan verliezen. “Het voelde alsof ik met een granaat in mijn broekzak en een koffer vol explosieven kwam om het gastheerlijk huis op te blazen”, verklaart hij. Anderzijds denkt Van Agt nog steeds in het tempo van een nationaal bestuurder. Met de kleinschalige problemen van de dorpen wil hij zich zo min mogelijk bemoeien. Wanneer burgemeesters hem tijdens een bezoek aan hun dorpen terloops een aantal lokale kwesties voorleggen, maakt Van Agt hen duidelijk dat hij zich met dergelijke futiliteiten niet wil inlaten.

Al tijdens de officiële aanstelling van Van Agt spreekt Statenlid Wagtmans zijn hoop uit dat Van Agt “voldoening zal vinden in het werk en het leven in een provincie die ons allen dierbaar is.” Al snel blijkt dat Wagtmans hiermee een problematisch onderwerp aansnijdt. Het leven in zijn ambtswoning op het landgoed ‘De Beukenhorst’ te Vught bevalt Van Agt uitstekend, het werk op het provinciehuis daarentegen gaat steeds moeizamer.

Van Agt blijkt niet zomaar voorbij te kunnen gaan aan de mening van de leden van de Provinciale Staten in zijn besluitvorming. Zo wordt in allerijl een debat georganiseerd, als de leden van de Provinciale Staten vernemen dat Van Agt in Den Haag heeft voorgesteld om een kerncentrale te bouwen op het industrieterrein Moerdijk. Van Agt ziet zich uiteindelijk genoodzaakt de opmerkingen over de kerncentrale in Den Haag voor eigen rekening te nemen. Hoewel het plan voor een kerncentrale op de Moerdijk helemaal op de lange baan wordt geschoven na de kernramp in Tsjernobyl in 1986, verdwijnen de spanningen tussen Van Agt en het Provinciale Bestuur niet.

Naast het solisme dat Van Agt ten toon spreidt als commissaris van de Koningin, raakt hij ook in opspraak vanwege zijn nevenfunctie als commissaris van de beleggingsmaatschappij Orco. Orco zou profiteren van constructies waarbij belasting wordt ontweken. Van Agt: “Veel gezeur en gedonder daarover was het me niet waard”. Ook dit voorval komt de relatie tussen Van Agt en de provincie niet ten goede.

Vervolgens neemt men Van Agt ook kwalijk dat hij vaak afwezig is. Van Agt is inderdaad regelmatig op reis, maar naar eigen zeggen voortdurend ter promotie van Brabant: “Slechts één of twee keer niet. Dat ging om een reis naar Uruguay, om de nieuwe president toe te juichen. Minister van Buitenlandse Zaken Hans van den Broek heeft mij verzocht te gaan, om als oud-premier zijn honneurs waar te nemen. Maar ik geloof niet dat de provincie daardoor aanzienlijke schade heeft opgelopen.” Toch kijken de leden van de Provinciale Staten van achter hun bureaus met argusogen naar de reizen van Van Agt. Ze menen dat de commissaris van de Koningin zich niet op kosten van de provincie moet amuseren in het buitenland, maar zich zou moeten richten op de problemen in Brabant. Andermaal wordt de spanning tussen de provincie en Van Agt benadrukt.

Eén van de reizen van Van Agt voert naar Japan. Daar raakt hij laat op de avond aan de praat met de Nederlandse ambassadeur. “De cognac vloeide rijkelijk en er werd steeds meer gezegd dan onder normale omstandigheden was gebeurd”, herinnert Van Agt zich. De aangeschoten ambassadeur vertelt Van Agt dat de positie van vertegenwoordiger van de Europese Commissie in Tokio vrij komt. Japan fascineert Van Agt al langer en deze functie zou vooral een uitstekende mogelijkheid bieden om zijn mislukte commissariaat in Brabant vroegtijdig te beëindigen.

Korte tijd na zijn bezoek aan Japan maakt Van Agt wereldkundig dat “de trein naar Tokio misschien maar één keer langs komt”. Hij ziet het als een niet te missen kans. Met weemoed moet hij zijn landgoed ‘De Beukenhorst’ verlaten, met veel minder moeite neemt hij afscheid van de leden van het provinciehuis. “De emmer met tranen” waarmee Van Agt Brabant naar eigen zeggen mee verlaat, heeft waarschijnlijk vooral betrekking op het vertrek uit zijn luxe ambtswoning.

Ondanks de moeizame verhouding tussen Van Agt en de provinciale bestuurders, spreken de toenmalige Statenleden met respect over de voormalig commissaris van de Koningin die deze functie slechts vier jaar volhield. Zo spreekt Statenlid Wagtmans immer van “onze Dries”. En hoewel Statenlid Joep Baartmans meent dat “Van Agt met zijn dienstauto een bus met Statenleden afsneed en ze voorbij reed”, bewaart ook zij goede herinneringen aan de commissaris. Van Agt was duidelijk een maatje te groot voor Brabant. “Japan was inderdaad een stuk groter”, stemt Van Agt in, “ik heb in Brabant niet de hoogste graad van geluk weten te bereiken.”