De VVD van Nijpels

"Edje, Edje!" schalt het door heel Nederland. Overal gaan de duimen enthousiast de lucht in. Het is 1982 en Ed Nijpels, de nieuwe, jonge, veelbelovende en ambitieuze lijsttrekker van de VVD trekt de partij bij de Tweede Kamerverkiezingen naar grote winst. Met een winst van maar liefst 10 zetels komt de VVD in de regering. Alles zit mee en het geluk bij de VVD kan niet op.

De periode die volgt is voor de partij een stuk minder gelukkig. Affaires volgen elkaar in snel tempo op en de fractie van de VVD raakt intern sterk verdeeld. Dat leidt vier jaar later tot een enorm zetelverlies van de VVD. De positie van Ed Nijpels komt langzaam maar zeker steeds meer onder druk te staan. Na de teleurstelling van de verkiezingen van 1986, waarna de VVD 9 van de 10 zetels uit '82 weer moest inleveren, barstte de bom. In de zomer wordt Nijpels tijdens de 'Nacht van Neelie' buitenspel gezet door de fractie. Wat gebeurde er in de tussenliggende jaren?

De VVD doet het goed in 1982. De partij staat onder leiding van Hans Wiegel en vanuit de oppositie zijn de vooruitzichten zijn gunstig. De zwakke coalitie van het CDA, de PvdA en D66 kan elk moment uit elkaar vallen. De kans op een plaats in de regering neemt voor de VVD elke dag toe.

Hans Wiegel twijfelt of hij fractievoorzitter zal blijven, of dat hij de functie van Commissaris van de Koningin in Friesland zal aanvaarden. Hij laat het afhangen van de vraag of het kabinet wel of niet zal vallen. Valt het, dan heeft de VVD hem natuurlijk hard nodig als sterk en ervaren VVD-leider. Blijft het kabinet aan, dan kan een ander zich vanuit de oppositie ontwikkelen tot nieuw VVD-leider.

De regering valt niet, dus Wiegel gaat in op het aanbod uit Friesland. Wie wordt de nieuwe fractievoorzitter? Jan Kamminga, toen nog waarnemend partijvoorzitter, en Wiegel laten tijdens een gezamenlijke autorit mogelijke kandidaten de revue passeren. Volgens Kamminga is de keuze voor het ervaren kamerlid Henk Koning veilig, Neelie Smit-Kroes is een spannende keus, en Ed Nijpels vertegenwoordigt een spectaculaire, maar ook risicovolle keus. Beide mannen kiezen voor Nijpels. Hij is een jong en dynamisch type en bovendien katholiek, en dat is altijd goed voor het aantrekken van katholieke stemmers.
De fractie stemt in met de keuze van Wiegel en Kamminga en op 20 april 1982 wordt Nijpels officieel gekozen tot fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer.

Een maand later valt het kabinet Van Agt II alsnog. Dus van rijpen in de oppositie, zoals het zo mooi was bedacht, komt niets terecht. Niets rijpen, direct aan de slag. Op campagne!
Eerst volgen de gemeenteraadsverkiezingen op 2 juni en daarna de vervroegde Tweede Kamerverkiezingen op 8 september. Kamminga: “Nijpels is dan nog zo onervaren. Hoe moet hij in godsnaam al lijsttrekker gaan fungeren! We houden ons hart vast."

Maar Nijpels maakt een vliegende start. Hij blijkt verschrikkelijk populair. Overal waar hij zich vertoont schieten de duimen de lucht in en wordt zijn naam gescandeerd. Hij hanteert de verkiezingsslogan "gewoon jezelf kunnen zijn”, en dat valt goed bij de jonge generatie kiezers. Henk Vonhoff, toen Commissaris van de Koningin voor de VVD in Groningen, vindt het een "populistische, platvloerse toon en een ordinaire Veronica-achtige slogan". Hans Dijkstal daarentegen vindt het een fantastische slogan, die exact voldoet aan het liberale uitgangspunt. “Juist die slogan is een uitstekende weergave van wat het liberale gevoel in die tijd moest zijn!”. Of de het aan de slogan lag weet niemand, maar de VVD boekt tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in september een spectaculaire winst: van 26 naar 36 zetels. Nijpels wordt alom geprezen.

De PvdA is nog steeds de grootste partij, maar het CDA en de VVD willen allebei géén regering vormen met de PvdA. Nijpels vertelt dat hij niet met de informateur van de PvdA, Van Kemenade, wilde overleggen. De VVD wilde immers niet met de PvdA in een kabinet. Dat stond voor Nijpels gelijk aan "trekken aan een dood paard". Informateur Scholten volgt Van Kemenade op en vormt een coalitie tussen het CDA en de VVD. Het eerste kabinet- Lubbers is een feit. De VVD’ers met ervaring schuiven door naar de regering. Van Aardenne wordt minister van Economische Zaken en gaat als vice-premier de VVD-bewindslieden in het kabinet aanvoeren. Smit-Kroes komt op Verkeer en Waterstaat, Korthals Altes op Justitie, Rietkerk op het Ministerie van Binnenlandse Zaken, Winsemius op VROM en Schoo op Ontwikkelingssamenwerking. De grote verrassing in het kabinet aan VVD-zijde is Charles Schwietert als nieuwe staatssecretaris van Defensie. Iedereen in Nederland kent deze man als parlementair verslaggever van het Journaal. Maar dat Schwietert ook politieke ambities heeft, komt voor velen als een verrassing. Nijpels vindt Schwietert “jong, fris en vooral bekend van radio en tv". De bankjes van de VVD in de Tweede Kamer worden voornamelijk door debutanten opgevuld. Nijpels zal de fractie moeten aansturen, en dat kan nog een lastige klus worden.

Na de formatie vertrekt Nijpels met zijn moeder korte tijd op vakantie naar Israël. Van een rustige vakantie is helaas geen sprake.Voortdurend gaat de telefoon. Er is van alles aan de hand bij de VVD in Den Haag. Zo blijkt dat Charles Schwietert gelogen heeft over zijn titel als doctorandus en over het feit dat hij luitenant zou zijn geweest in diensttijd. Na drie dagen treedt hij af. Schwietert schreef geschiedenis: hij noteerde de kortste bewindsperiode voor een regeringslid ooit, een ‘record’ dat pas in 2002 uit de boeken zou worden geschreven. Daarnaast raakt Van Aardenne in opspraak. Als minister van Economische zaken zou hij een vergunning hebben verleend aan een firma waarvan hij zelf ooit commissaris was. Bovendien zou hij een dubieuze regeling getroffen hebben over wachtgeld.
De derde rel gaat over het beoogd kamerlid Metz. Deze voormalig Telegraafjournalist blijkt verbonden aan een Amsterdams onroerendgoedbedrijf, dat gefraudeerd zou hebben. Direct wordt een onderzoek ingelast om te kijken of Metz ook te maken heeft met de fraude. Dat wordt niet aangetoond, dus Metz neemt alsnog zijn plek in de fractie in. Deze affaire krijgt later nog een flinke staart. In het weekblad De Tijd verschijnt een artikel waarin staat dat Metz Nijpels gechanteerd zou hebben om zijn plek in de kamer te kunnen behouden. De chantage draait de bekendmaking van de vermeende homoseksuele escapades van Ed Nijpels. Als het verhaal over de chantage klopt, dan zou de fractieleider chantabel zijn en dat is een maatschappelijk gevaar. De bron van dit bericht zou liggen binnen de fractie van de VVD.

Nijpels zegt dat hij vervolgens alle 36 fractieleden een verklaring heeft laten ondertekenen met daarin de vraag of hij/zij de bron van deze berichten was. Ieder fractielid ondertekende en ontkende. In de fractie is niet iedereen even blij met de manier waarop Nijpels de waarheid boven tafel wil krijgen. Hij kweekt op deze manier groot wantrouwen binnen de fractie. Uiteindelijk onthult het weekblad De Tijd de bron: Erica Terpstra. Zij zou ooit tijdens een verjaardagspartijtje van één van haar kinderen de telefoon hebben opgenomen en daarbij in alle drukte, om er van af te zijn, bevestigend geroepen hebben: "jajajajaja", toen de journalist een vraag stelde omtrent de vermeende homoseksualiteit van Ed Nijpels. Rond Erica Terpstra is in die tijd overigens al een klein relletje gaande, omdat ze met een te hoog alcoholpercentage in haar bloed tegen een paaltje is gereden.

Op nationaal niveau blijkt Ed Nijpels een uitstekend onderhandelaar. Hij heeft een regeerakkoord weten te sluiten dat dichterbij de VVD wensen ligt dan ooit tevoren. Politiek is het een moeilijke en zware tijd. Er moeten veel impopulaire maatregelen genomen worden, want Nederland telt inmiddels bijna één miljoen WAO’ers. Het credo van de VVD luidt ‘minder overheid, meer markt’. Minister-president Lubbers wil met man en macht voorkomen dat het aantal WAO’ers de één miljoen zal overstijgen. Het tij moet gekeerd en de regering doet er alles voor om dat doel te bereiken. Lubbers ontwikkelt zich tot een steeds krachtiger premier. Nijpels moet er echt voor vechten om zichzelf en de VVD te profileren ten opzichte van Ruud Lubbers en het CDA. De manier waarop Nijpels dit doet levert hem regelmatig de kwalificaties op van ‘springerig’ en ‘publiciteitsbelust’. In de Volkskrant wordt hij zelfs een ‘rechtse provo’ genoemd.

Na een korte periode van betrekkelijke rust zijn in het najaar van 1984 de poppen aan het dansen. Er gaat zoveel mis in de VVD dat de interne verhoudingen onder spanning komen te staan. Er speelt een groot conflict tussen Neelie Smit-Kroes, minister van Verkeer en Waterstaat en de heer Vonhoff, Commissaris van de Koningin in Groningen. Het gaat over de mogelijke verhuizing van de PTT-top naar Groningen. De ruzie loopt hoog op. Vonhoff beticht zijn partijgenote Smit-Kroes van onbetrouwbaarheid. Zij zou de verhuizing van de PTT-directie naar het ‘Siberië van het Noorden’, (zoals de PTT-top Groningen noemde) hebben tegengehouden. In de Tweede Kamer vechten zij het conflict openlijk uit. Joop den Uyl vraagt zich daar zeer geïrriteerd af of de VVD de interne conflicten niet buiten de zaal van de Tweede Kamer kan uitvechten. De VVD-partijtop moet bemiddelen tussen Smit-Kroes en Vonhoff.

Een affaire van veel groter politiek belang is de RSV-affaire. Er komt een parlementaire enquêtecommissie om te onderzoeken hoe het toch mogelijk is dat de overheid voortdurend geld heeft gepompt in de bodemloze put van het RSV-concern. Minister van Aardenne speelt een belangrijke rol. Hij zou de RSV in ’79 als minister een blanco cheque hebben gegeven, zodat verliezen van het concern afgewenteld konden worden op de staat. Kamminga zegt dat in oktober 1984 voor het eerst sprake is van een “echt paniekmoment” in de VVD. De conclusies van de commissie worden gelekt. Van Aardenne zou de kamer verkeerd hebben ingelicht. Dat wordt in het rapport “onaanvaardbaar” genoemd. “Enorme paniek”, zegt Kamminga, “want Gijs van Aardenne is vice-premier én VVD-er!” De positie van Gijs van Aardenne komt onder druk te staan, evenals de leiders van de VVD. Kamminga en Nijpels moeten voorkomen de situatie uit de hand loopt. Zij maken echter een grote inschattingsfout door ervan uit te gaan dat de bui wel over zal drijven. In één van de drie kamerdebatten over deze kwestie geeft De Vries van het CDA Van Aardenne het “voorwaardelijk groene licht”. Dat betekent in feite dat hij dus mag aanblijven als minister, maar wel onder de voorwaarde dat hij zich rustig houdt. Op dat moment had de VVD moeten ingrijpen, maar deed dat niet. De SGP typeert Van Aardenne als “aangeschoten wild”. Van Aardenne blijft zitten. Zijn positie als vice-premier is zo aangetast, dat Ruud Lubbers voortaan direct met Nijpels overleg voert in het torentje. Lubbers passeert op die manier Van Aardenne als vice-premier. Van Aardenne is vice-premier voor spek en bonen, maar de coalitie houdt stand.

Wiegel hanteerde de stelregel “wat er ook gebeurt, de VVD zal niet in opspraak komen”. Onder Nijpels blijft er in de praktijk weinig over van die regel. De VVD komt voortdurend in opspraak, en ook Nijpels zelf moet er aan geloven. Binnen partijgelederen is niet iedereen even goed te spreken over Nijpels eigengereidheid.

De VVD zit nog midden in de verwikkelingen rond de RSV-enquête, als in 1985 de volgende kwestie zich alweer aandient: de P.C.Hooft-affaire. Minister Brinkman van Cultuur weigert de P.C. Hooftprijs uit te reiken aan Hugo Brandt Corstius. Hij vindt Brandt Corstius veel te grof en te beledigend. Daarmee spreekt Brinkman een oordeel uit over een kunstprestatie en dat hoort niet. Er volgt een fel debat in de Tweede Kamer, dat leidt tot een motie van de PvdA waarin Brinkman wordt uitgenodigd de prijs wél uit te reiken. Tot verbijstering van de VVD-fractie, blijkt dat Nijpels in het geheim met Lubbers heeft afgesproken dat de VVD-fractie Brinkman zal steunen en dus tegen deze motie zal stemmen. Een aantal VVD-leden is woedend. Uit puur liberale overwegingen weigeren zij akkoord te gaan met hun eigen VVD- fractie en willen toch vóór de motie stemmen.
Greetje den Ouden, destijds fractielid, vertelt dat ze niet tegen de motie wilde stemmen, omdat dat volledig tegen haar principes inging. Maar tijdens een fractievergadering werd ze plotseling weggeroepen. Partijvoorzitter Kamminga was aan de telefoon, en vroeg haar met klem om tegen de motie te stemmen. De consequentie als zij dat niet zou doen: verlies van haar plaats op de VVD-lijst. Ook de fractieleden Wiebenga en Jacobse, die niet tegen de motie wilden stemmen, werden door Kamminga gebeld.

Iedereen wringt zich allerlei bochten om intern de eenheid te bewaren. Maar inmiddels is het evenwicht volledig zoek. En de liberale uitgangspunten lijken niet voor iedereen meer even helder. Uit het tumult rondom de uitreiking van de P.C.Hooftprijs blijkt opnieuw dat de VVD geen kabinetscrisis wil riskeren en kiest voor behoud van de coalitie.

Wassenaar heeft in de jaren tachtig de grootste afdeling van de VVD. De afdeling telt bijna 1000 leden. Veel bekende politici zijn daar begonnen: Weisglas, Dijkstal, Aptroot, Voorhoeve, Kroes. De speerpunten in Wassenaar zijn onder andere ‘een groen Wassenaar’ en ‘behoud van eigen karakter van ons dorp’.

De Wassenaarse leden overleggen veel. De afdeling maakt zich ongerust over de VVD op het landelijke niveau. In 1984 stuurt Wassenaar een brief aan Ed Nijpels met de volgende tekst:
“Hoewel ook de afdeling Wassenaar u destijds als eerste op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamerverkiezing plaatste, vinden wij helaas meer en meer aanleiding deze beslissing te betreuren (...) een lange reeks incidenten en missers (....) komt tot uiting in een steeds ongunstiger VVD-beeld”. De afdeling doet een dringend beroep op Nijpels als lijsttrekker terug te treden en “daarmee de weg vrij te maken voor een meer algemeen geaccepteerde persoonlijkheid”.

Op 3 maart 1985 komt er opnieuw een verontruste brief van de afdeling. Dit keer aan de VVD-leiding en aan de fracties van de Eerste en Tweede Kamer. Charlie Aptroot, toen fractievoorzitter van de gemeenteraad in Wassenaar, vertelt dat het een grote stap was om als afdeling zo'n brief te schrijven. Daar werd in de afdeling lang en uitgebreid over gesproken. Met name over de vraag of je dat wel kon maken, omdat de leiding met zo'n brief wel werd aangevallen. De brief wordt toch gestuurd. De afdeling wil dat de VVD op landelijk niveau de politieke successen benadrukt, in plaats van alle ruzie.

In de brief staat: “Helaas weten wij onze successen niet eensgezind en duidelijk naar buiten te brengen. De vele incidenten van de laatste tijd, waar maar geen einde aan lijkt te komen, overschaduwen vaak de genoemde positieve punten. Onder de zaken die alom verontrusting hebben veroorzaakt rekenen wij bijvoorbeeld het in het openbaar elkaar onderling bevechten en afkraken en het verkondigen van tegenstrijdige VVD-opvattingen over hetzelfde onderwerp, in het kader van ongeremde geldingsdrang. Wij roepen u op om een beter pr-beleid te voeren om ervoor te zorgen dat wij vanaf nu beter in de media komen. De essentie: goede resultaten in de openbaarheid en meningsverschillen binnenskamers”.

De afdeling ziet in elk geval in 1984 en 1985 met lede ogen aan dat de VVD een steeds negatiever imago krijgt. Dat geldt overigens niet alleen voor de afdeling Wassenaar, veel meer afdelingen in het land maken zich ernstige zorgen over hun partij.

Nijpels krijgt als fractievoorzitter geen grip op de schandalen, de ruzies en de affaires binnen de VVD. Alsof het nog niet genoeg is, volgt in april 1986 opnieuw een affaire, zij het van het een heel ander kaliber. Het betreft de zogeheten ‘Playboyaffaire.’ In het maandblad Playboy verschijnt een serie foto's bij een artikel onder de titel ‘Erotiek in de Tweede Kamer’. Op die foto's staan Arnoud Cevaal, ambtelijk secretaris van de VVD-fractie en Lorette Welter, persoonlijk medewerkster van Jaap Metz, in compromitterende poses. Arnoud Cevaal houdt zijn hand op de ontblote bovenbil van Welter. Boven het artikel staat: ‘Vrijmoedig Vrijend Duo’. Met name de foto, die zonder toestemming in de vergaderzaal van de Tweede Kamer is gemaakt, veroorzaakt een storm van verontwaardiging. Voorzitter Dolman wil dat Nijpels opheldering geeft. Fractie en bestuur vinden dat de Tweede Kamer en de politiek in discrediet zijn gebracht. En zowel Welter als Cevaal worden ontslagen, de laatste zelfs geroyeerd als lid van de VVD.

In 1986 lijdt de VVD flink verlies bij de gemeenteraadsverkiezingen. Maar de partij laat zich daardoor zeker niet ontmoedigen. Met veel optimisme wordt de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen in dat jaar afgekondigd. Centraal staat de boodschap dat het succesvolle kabinetsbeleid een typisch VVD-beleid is geweest. Tijdens een bijeenkomst in Amsterdam wordt het ‘winnende team’ (Nijpels en de VVD-ministers en staatsecretarissen) gepresenteerd, met olympisch vuur op de achtergrond, verwijzend naar de kandidatuur van Amsterdam voor de Olympische spelen van 1992.

Op de avond van de verkiezingsuitslag - 21 mei 1986 - hebben de VVD-leden zich verzameld in Hofstede De Beesde in Bunnik. Veel partijprominenten zijn naar Bunnik gekomen, zo ook Bolkestein. Ed Nijpels doet het volgens velen briljant tijdens de debatten op televisie. Toch wordt het naarmate de avond vordert steeds duidelijker dat de VVD op een diepe nederlaag afkoerst. De avond eindigt inderdaad met een desastreus verlies van de VVD.

De afgelopen maanden heeft zich binnen de gelederen van de partij een sterke stroming gevormd die wil dat Nijpels ermee ophoudt als fractievoorzitter. Kamminga vertelt dat Bolkestein, de staatssecretaris van Economische Zaken, naar hem toe komt en hem laat weten dat hij een meerderheid in de fractie heeft om Nijpels af te zetten. Volgens Kamminga hebben ze toen uren samen door Bunnik gelopen om te overleggen. Daarna is Kamminga midden in de nacht met zijn vrouw naar Ed Nijpels en diens vrouw gegaan, om te vertellen wat hij met Bolkestein besproken had en wat Nijpels de volgende dag bij de fractievergadering kon verwachten. Hij is daar tot half zes 's ochtends geweest.

De volgende ochtend op de fractievergadering opent Henk Koning de vergadering en geeft Bolkestein het woord. Bolkestein houdt daar volgens ingewijden een 40 minuten lange philippica over de dingen die onder het fractievoorzitterschap van Nijpels zijn misgegaan. Bolkestein zou Nijpels verwijten een 'karakterachterstand' te hebben. Bolkestein zelf zegt desgevraagd dat het woord karakterachterstand nadrukkelijk niet sloeg op Ed Nijpels persoonlijk, maar op de VVD. De vergadering duurt in totaal maar liefst 7 uur. Ter plekke wordt besloten dat Nijpels fractievoorzitter mag blijven totdat de formatie van het nieuwe kabinet rond is. Kamminga zegt dat het belangrijkste doel op dat moment is om de rust in de VVD terug te krijgen.

Een maand later, op 26 juni, volgt de ‘Nacht van Neelie’. Op het departement van Verkeer en Waterstaat komt de fractie van de VVD bijeen om te overleggen wie de opvolger van Nijpels als fractievoorzitter moet worden. De bijeenkomst zou volledig geheim zijn. Maar alle journalisten staan onder het raam.

Na uren vergaderen komen de fractieleden midden in de nacht naar buiten. Nijpels houdt rond vier uur ‘s nachts in perscentrum Nieuwspoort een persconferentie. Hij vertelt dat Joris Voorhoeve de nieuwe fractievoorziter wordt en De Korte partijleider. In het Parool wordt Nijpels als volgt geciteerd: “Een partij die rollebollend over straat gaat, kan niet”. En over aanvallen op hemzelf tekent de krant uit zijn mond op: “Dat soort dingen passen niet in de traditie van de VVD. Daar hebben we nu definitief een punt achter gezet. Aan al die ondermaatse aanvallen is en einde gekomen”.

In de zomer van 1986 staat het kabinet Lubbers II op het bordes bij de koningin. Linksboven staat een glimlachende jonge man: Ed Nijpels, niet langer fractievoorzitter, maar minister van VROM.

De redactie heeft zich uitvoerige moeite getroost alle rechthebbenden te achterhalen. Indien u meent toch aanspraken te kunnen maken op rechten inzake audio-visueel materiaal, neemt u dan contact op met de redactie van Andere Tijden: redactie.at@vpro.nl