De ‘vergeten’ James Bond

De geboorte van James Bond
Om meer te weten over de achtergrond van James Bond moet men zijn schepper kennen: Ian Fleming (1908-1964). Fleming is een Engelsman van Schotse komaf. Zijn vader, een conservatief Lagerhuislid, sterft tijdens de Eerste Wereldoorlog. Fleming gaat naar de prestigieuze kostschool Eton. Hij blinkt uit in sport, maar maakt zijn school niet af. Fleming doorloopt de Koninklijke Militaire Academie, waarna hij vloeiend Duits, Frans en Russisch spreekt. Deze talen komen hem goed van pas als hij in Moskou gestationeerd wordt als journalist voor Reuters. Hierna werkt Fleming een aantal jaren als effectenmakelaar in Londen.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is Fleming de tweede man bij de inlichtingendienst van de Marine. Hij is niet actief bij operaties, wel bij het plannen ervan. Hij helpt de Amerikanen bij het opzetten van een spionagenetwerk, bezoekt trainingskampen en leert veel over het gebruik van codes, explosieven en spionage. Zelf blijkt hij niet geschikt als spion; het lukt hem niet om de test te doorstaan die aantoont of iemand in staat is een persoon om het leven te brengen.

Na de oorlog keert hij terug naar de journalistiek als directeur van een krantenimperium, waarvoor hij veel buitenlandse reizen maakt en twee maanden per jaar in zijn winterverblijf Goldeneye op Jamaica kan doorbrengen.
Hoewel hij een echte rokkenjager is en nooit wilde trouwen, doet hij dit in 1952 toch met Anne Rothermere. In hetzelfde jaar creëert Fleming zijn beroemde personage: James Bond. Tijdens zijn verblijf op Goldeneye schrijft hij Casino Royal. Tot zijn dood in 1964 zal hij elk jaar een Bond-boek schrijven op Jamaica.
Fleming is op zoek naar een zo saai mogelijke naam voor zijn held en noemt zijn hoofdpersoon naar de auteur van een van zijn favoriete boeken: Vogels van het Caraïbische Gebied, door James Bond.
Ian Fleming gebruikt in zijn boeken veel ervaringen uit zijn eigen leven; plekken waar hij is geweest, mensen die hij kent, en natuurlijk zijn eigen spionage-ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog. Via diverse vrienden komt het eerste Bond-boek bij Uitgeverij Jonathan Cape terecht, die een contract met Fleming maakt waarin de afspraak wordt gemaakt dat er een hele serie van James Bond zal komen.

Wanneer Casino Royal in 1953 verschijnt, is het in Engeland direct een succes, zowel qua verkoopcijfers als kritieken. In Amerika is de reeks aanvankelijk niet zo succesvol. Dit verandert wanneer president Kennedy in 1961 in het tijdschrift Life in zijn favoriete boeken top tien From Russia with Love vermeldt. In hetzelfde jaar schrijft de London Times bij het verschijnen van het boek Thunderball: ‘De magie van Fleming ligt in het feit dat hij heel hoogdravend kan doen over de grootste onzin.’

Door het succes van de boekenserie wordt er eind jaren vijftig steeds vaker gesproken over het verfilmen van de James Bond-boeken. In mei 1961 richten Harry Saltzman en Albert R. Broccoli de filmmaatschappij Eon Productions op. Zij hebben de rechten van de Bond-boeken opgekocht. In augustus van datzelfde jaar beginnen ze de jacht op de acteur die James Bond moet gaan spelen. In het najaar hebben ze hem gevonden: de Schotse Sean Connery. Als Dr. No in oktober 1962 in Londen in première gaat, is de film meteen een succes. De Bond uit de films verschilt wel enigszins van de Bond van Fleming. Zo wordt er in tegenstelling tot in de films in de boeken zeer weinig humor gebruikt en is James Bond bovendien dagen van slag als hij iemand gedood heeft. Toch wordt Connery door het bioscooppubliek én door Fleming direct als Bond geaccepteerd.

Fleming overlijdt in 1964. Hij maakt net de uitbarsting van de grote Bond-manie niet meer mee. Die barst namelijk aan het einde van dat jaar los als de goudgeschilderde Shirley Eaton op diverse foto’s is te zien als reclame voor de nieuwe film Goldfinger.

In één klap een ster
Het aanhouden van een vaste formule is één van de belangrijkste redenen van het succes van de serie. Door de formule, die uitgedacht is door Saltzman en Broccoli, zal iedere bioscoopbezoeker meteen zien dat hij of zij naar een James Bond-film kijkt. De films bevatten een aantal vaste ingrediënten: mooie dames, exotische locaties, snelle autos, weelde en casino's. Elke Bond-film begint met de herkenningsmelodie en het pistoolloop-logo. Na een korte introductie-scène volgt de titelsong, die wordt gespeeld tijdens de titelrol waarbij je silhouetten van naakte meisjes en variaties op de vormen van wapens ziet. Zelfs de verhalen van de twintig films zijn redelijk identiek, omdat ze allemaal ongeveer dezelfde opbouw hebben.

Raymond Benson beschrijft in The James Bond Bedside Book de formule als volgt: 'James Bond moet een aantal zeer geheimzinnige zaken onderzoeken die te maken hebben met de internationale veiligheid; tijdens zijn speurtocht loopt hij de schurk tegen het lijf (gewoonlijk met een supersterke handlanger) die verscholen zit in zijn technisch zeer geavanceerde hoofdkwartier; dit hoofdkwartier weet hij te infiltreren en blaast het vervolgens op met een van de technische trucjes die hij op zak heeft of met een strijdkracht van medestanders en met behulp van zijn eigen vindingrijkheid.' Deze formule is voor het eerst te zien in Dr. No en wordt herhaald in de volgende Bond-films.

Voor Dr. No maakte Sean Connery in vier onbekende films zijn opwachting. De James Bond-film maakt van hem in één klap een ster. Connery staat in de hele wereld direkt bekend als James Bond. Al vrij snel begint dit hem te benauwen, maar hoeveel andere interessante rollen hij ook speelt, nooit vraagt een interviewer hem naar The Hill van Sidney Lumet of Marnie van Hitchcock. Voor het publiek is hij nul-nul-zeven. In advertenties voor de eerste Bond-films stond nog: 'Sean Connery als James Bond', maar in de campagne voor You only live Twice (1967) is dit inmiddels veranderd in: 'Sean Connery is James Bond'. De vereenzelviging met Bond wordt teveel voor Connery, die diverse malen aankondigt ermee te willen stoppen. Na You Only Live Twice meldt hij dat dit echt zijn laatste optreden als de beroemde geheim agent is geweest. Hij zal James Bond niet meer spelen in de volgende Bond-film: On Her Majesty's Secret Service.
Ondanks de aankondiging van Connery doet You Only Live Twice het prima in de bioscopen. De film heeft goede opbrengsten, net zoals trouwens alle voorgaande en volgende Bond-films. Er is maar één James Bond-film die geen kaskraker genoemd kan worden en dat is On Her Majesty's Secret Service. Hoewel men op de lange duur met deze film wel uit de kosten komt, zijn de bezoekersaantallen en de opbrengsten niet te vergelijken met de andere Bond-films. Wat ging er mis bij On Her Majesty's Secret Service?

Lazenby, George Lazenby
Het is een feit dat de minder succesvolle Bond-film On Her Majesty's Secret Service op een aantal fronten anders is dan zijn voorgangers en opvolgers. De grootste en belangrijkste verandering is uiteraard dat Sean Connery niet langer James Bond speelt. De producenten moeten op zoek naar een nieuwe Bond. Nu komt de grote test: is de Bond-mythe sterker dan de roem van de acteur die hem vertolkt? In 1968 laten de producers Broccoli en Saltzman een aantal kandidaten auditie doen bij de kersverse James Bond-regisseur Peter Hunt. Hunt was de editor geweest van de voorgaande James Bond-films. On Her Majesty's Secret Service is de eerste (en enige) Bond-film die hij zal regisseren. Enkele weken nadat Andere Tijden Peter Hunt interviewde, is hij op 77-jarige leeftijd overleden in zijn huis in Santa Monica.

De producers hebben al verschillende acteurs voorbij zien komen wanneer het Australische fotomodel George Lazenby opduikt. Lazenby is een redelijk succesvol model in Londen en Parijs, die van zijn agente hoorde dat men op zoek is naar een nieuwe Bond. Lazenby laat zijn haar als Connery knippen, koopt een pak in dezelfde zaak als Connery en trekt de stoute schoenen aan. Als Lazenby in het kantoor van Eon Productions komt, zit casting director Low aan de telefoon. Low belt met Harry Saltzman. Lazenby: 'Ik leunde tegen de deur en zei: "Ik hoorde dat u James Bond zoekt." Low vroeg: "Wie bent u?" En ik antwoordde: "Bond, James Bond." Vervolgens zei Low in de telefoon: "Er staat hier een man en ik denk dat hij er goed uit ziet." Toen heeft Harry Saltzman gezegd: "Stuur hem naar mij toe." Als Low niet aan de telefoon had gezeten, had hij ontdekt dat ik geen acteur was, maar nu had Harry Saltzman mij al uitgenodigd. Dus gingen we naar zijn kantoor aan de overkant van de straat en daar werd mij gevraagd wat mijn levensverhaal was. En ik vertelde toen dat ik kon skiën en autoracen, dat ik een karate-expert was en al die andere dingen die James Bond was.'

Lazenby had wel eens op de lange latten gestaan en hij had een sportauto gehad, maar daar was alles mee gezegd. Het was allemaal bluf. Ook zijn film- en toneelervaringen waren één groot verzinsel. 'Ik zei dat ik had geacteerd in China en Nieuw Zeeland. Dat was namelijk moeilijk te controleren.' In werkelijkheid heeft Lazenby alleen ervaring als fotomodel en is hij in één reclamefilmpje van Fry Chocolate Cream te zien.

Lazenby mag auditie doen voor Peter Hunt en komt door de volgende rondes heen. De belangrijkste test is volgens de producers en Hunt of de nieuwe Bond geloofwaardig over komt in vechtscènes. Bij het testen blijkt dat Lazenby er aan moet wennen om niet weg te duiken als hij een klap moet incasseren. Ook wordt duidelijk dat hij er daarentegen totaal geen moeite mee heeft om een klap uit te delen. Hij weet alleen niet dat je bij een filmgevecht alleen langs de kaak van de tegenstander moet schampen, in plaats van hem echt te raken. De stand-in wordt door Lazenby bloedend en met een gebroken neus tegen de vlakte geslagen. De producers en Hunt zijn door deze actie echter overtuigd: zij hebben hun nieuwe Bond.

Problemen op de set
George Lazenby, de nieuwe James Bond, is gevonden en regisseur Peter Hunt kan aan de slag. Hunt heeft heel duidelijk voor ogen waar hij met zijn Bond-film naar toe wil. 'Ik wilde dat het een andere Bond-film dan de anderen zou worden. Het was mijn film, niet die van iemand anders. Het verhaal van Fleming was zo mooi.' Hunt meent dat de formule van de films is ontspoort. In de voorgaande films waren de decors te extravagant en de humor en de trucjes waren te prominent aanwezig. Hunt neemt een besluit dat, naast de nieuwe acteur als Bond, een tweede afwijking in de formule betekent. Hij besluit om met de film On Her Majesty's Secret Service zo trouw mogelijk het boek van Fleming te volgen. 'Gedurende de hele verfilming had ik een paperback exemplaar van het boek in mijn achterbroekzak zitten. Ik had het boek volgekrabbeld met aantekeningen en was erg vasthoudend in mijn trouw aan Flemings verhaal.'

Hunt is erg gelukkig met de locatie waar de film wordt opgenomen. 'Het vinden van Piz Gloria was mijn grote geluk gedurende deze film. Het was alsof Fleming de locatie had gezien en exact zo in zijn boek had beschreven.' Piz Gloria, het hoofdkwartier van Blofeld, de vijand van Bond, moet zich op een geïsoleerde berg bevinden. De Bond-ploeg wordt door de productiemanager Hubert Fröhlich op de hoogte gesteld over de Schilthorn, een berg bij het dorpje Mürren. Frölich: 'Ik heb drie weken in Frankrijk en Zwitserland rondgetrokken op zoek naar onze "Piz Gloria". Toen ik de plek in Mürren zag, wist ik: dit is het.' In het Zwitserse Mürren waren ze in 1961 begonnen met de bouw van een draaiend restaurant. Het restaurant bevindt zich op een bergtop op meer dan 2000 meter hoogte en is alleen per kabelbaan te bereiken. Het geheel is bijna voor gebruik gereed wanneer de James Bond-ploeg arriveert. In ruil voor het financieren van een helikopterplatform en de inrichting van het gebouw mogen ze overal in en om het vier verdiepingen tellende restaurant filmen.

Het vinden van Piz Gloria betekent een groot geluk voor Hunt, maar verder verlopen de opnames van On Her Majesty's Secret Service niet zo voorspoedig. Het weer geeft problemen. Het is koud, maar voor het eerst in veertig jaar blijft de sneeuw uit rond de kerst van 1969. Omdat hier op gewacht moet worden, loopt Hunt al snel achter op schema. Opnames van James Bond-films nemen in het algemeen al een zeer lange periode in beslag, meestal zo'n half jaar. Uiteindelijk worden de opnames 58 dagen later voltooid dan gepland. Verder zorgt de ijle lucht rond Piz Gloria voor veel problemen en ongelukken bij de stuntmannen.

De grootste problemen op de set komen echter voort uit de onervarenheid van George Lazenby. Op hem rust de zware taak om in de voetsporen van Sean Connery te treden. De rol van Bond is niet makkelijk voor de 29-jarige Lazenby, die naast wat modellenwerk in Londen eigenlijk alleen het leven in de Australische outback kent. Lazenby: 'Sean Connery was voor mij James Bond. Hij deed het heel goed en ik was geïntimideerd omdat hij een echt acteur was. Hij had James Bond rondom zijn persoonlijkheid gecreëerd en dat verzwakte mijn positie. Het was moeilijk om hem op te volgen.'

Lazenby zit maandenlang met de filmploeg in Zwitserland voor de opnames en al snel blijkt dat er een groot verschil van inzicht is over het regiseren. Lazenby verwacht dat hij als onervaren acteur flink gecoached zal worden, maar dat blijkt, volgens eigen zeggen, tegen te vallen. Lazenby heeft altijd beweerd dat hij totaal niet geregiseerd werd door Peter Hunt en dat deze zelfs niet tegen hem sprak gedurende de negen maanden van filmen. 'Ik heb de samenwerking met Hunt als ongelukkig ervaren. Hij sprak nooit tegen mij. Alles wat Peter tegen mij zei, ging via de assistent. Die situatie heeft bestaan gedurende de hele film. Hij zei tegen iedereen dat ze uit mijn buurt moesten blijven. Peter meende dat hoe meer ik alleen was, des te beter ik zou zijn als James Bond. Dat was zijn theorie. Ik moet hem daar overigens wel voor prijzen, het resultaat is namelijk goed.'

Hoewel er volgens Hunt inderdaad veel conflicten waren op de set, is het volgens hem absoluut niet waar dat hij niet tegen Lazenby sprak. 'Ik had vertrouwen in Lazenby, anders was ik niet met hem in zee gegaan. Ik wist dat hij kon acteren en ik vind hem ook een goede Bond. Elke regisseur heeft zo z'n methodes, maar ik sprak zeker wel tegen hem. Ik denk wel dat de verandering van de outback in Australië naar het gedistingeerde wereldje van filmmaken te groot voor hem was. Bovendien was Lazenby wel een beetje raar figuur, ik heb altijd geroepen dat hij meer in bescherming genomen moest worden.'

Hunt meent dat Lazenby vooral getraind moet worden in het omgaan met de pers. De nieuwe Bond is niet gewend om in het middelpunt van de belangstelling te staan en weet daar, zeker tegenover de pers, niet mee om te gaan. Hij spreekt openlijk over sommige problemen op de set. Vooral de Britse kranten maken dankbaar gebruik van de onenigheid die is ontstaan tussen Lazenby en de producenten.

James Bond is ‘uit’
Na alle problemen op de set is Hunt opgelucht wanneer de montagetijd aanbreekt. Maar kort voor On Her Majesty's Secret Service in première gaat, laat Lazenby de wereldpers weten geen volgende Bond-film meer te maken. Lazenby heeft zich door een vriend laten overtuigen van het feit dat Bond 'uit' is. Het is de tijd van Easy Rider en lang haar, daar past Bond niet in. Dat Lazenby dit aankondigt voor de première schiet de producers in het verkeerde keelgat, dit is niet goed voor het bioscoopbezoek.

Inderdaad vallen de bezoekersaantallen voor On Her Majesty's Secret Service tegen. Het publiek heeft moeite met Lazenby en bovendien wijkt het verhaal, waar Hunt zo trouw aan vastgehouden had, af van de formule. James Bond wordt in On Her Majesty's Secret Service namelijk echt verliefd, trouwt en nog op de dag van zijn huwelijk wordt zijn vrouw vermoord. Dit is tevens het laatste shot van de film. Het publiek komt triest de bioscoopzaal uit, dat is niet wat men wil van een Bond-film. De combinatie van de nieuwe hoofdrolspeler, het sobere verhaal met een verliefde Bond, het trieste einde en het ontbreken van geavanceerde trucjes is niet wat de bioscoopbezoekers verwachten en willen. De film is niet zo'n succes omdat er gebroken is met de formule, die zo sterk aanwezig is in de andere films en die ze tot de meest succesvolle filmserie maakt.

Na Lazenby's On Her Majesty's Secret Service laat Connery zich nog één keer voor zeer veel geld overhalen om Bond te spelen. Daarna moeten de producers toch echt weer op zoek naar een nieuwe hoofdrolspeler. Roger Moore wordt zijn opvolger. De films waarin hij speelt, kenmerken zich door een nog grote nadruk op humor, snufjes en exotische decors. Als de zestigste verjaardag van Moore nadert, besluit hij dat het tijd is voor een jongere James Bond. Zijn opvolger Timothy Dalton speelt in twee succesvolle Bondfilms, maar houdt het dan voor gezien. Na hem kwam Pierce Brosnan. Brosnan wilde ook niet eeuwig aan Bond vastzitten, en zo blijft de zoektocht naar Bond voortduren.

Geen van deze acteurs ondervindt de moeilijkheden die George Lazenby had. Niet alleen zijn ze allen ervaren acteurs, ze zijn bovendien de zoveelste in de rij. Lazenby moest de eerste - de enige - James Bond opvolgen: een zware last op zijn schouders. Tenslotte, de producers zorgen er voortaan wel voor dat de acteurswisselingen de enige veranderingen zijn. Zij houden goed in de gaten dat de zo succesvolle Bond-formule niet nog een keer verlaten wordt.

Tekst en research: Femke Veltman
Regie: Godfried van Run

Raymond Benson, Dossier James Bond (uitgeverij Loeb, Amsterdam 1984).

Gary Giblin, ‘The Peter Hunt Interview’, in: Secret Intelligence, a webzine for the spy entertainment genre (z.p. 1998).

Sally Hibbin, The official James Bond MovieBook (z.p. 1987).

Steven Jay Rubin, The James Bond Films (Talisman Books, London 1980).