Pantserwagens tegen kransen. Hannie Schaft-herdenking onder vuur

Hannie Schaft. Nederlands bekendste verzetsheldin. Dat ze communist is levert in de oorlog geen problemen op. Na de oorlog des te meer. In 1951, tijdens de herdenking van haar herbegrafenis, slaan zwaar bewapende militairen en pantserwagens in Bloemendaal een vreedzame demonstratie uit elkaar. De angst voor het rode gevaar is groter dan het eren van moedig meisje. Maandag 17 april is het 61 jaar geleden dat ze werd vermoord.

,,Je moet je voorstellen hoe ze daar heeft gestaan, daar in de duinen in de opkomende lente. Je hoort de meeuwen, de aanrollende zee en dan sta je daar helemaal alleen tussen je beulen. Niet samen met je kameraden, wat gebruikelijk was bij de executie van verzetsmensen. Elkaar steunen, elkaars hand grijpen. De een zette het Wilhelmus, de Internationale of een psalm in als ze de dood in de ogen keken. Nee, zij stond daar helemaal alleen. Ik vind dat heel ontroerend." Verzetsvriendin Truus Oversteegen-Menger (83) is aan het woord. Al decennia is Menger de stem van het communistische verzet in de oorlog en haar gefusilleerde vriendin.
Maar 61 jaar na dato valt praten over die laatste momenten van Hannie Schaft haar nog steeds zwaar.

Meisjes zijn het, als Hannie (1920), Truus ( 1923) en haar zusje Freddie (1925) persoonsbewijzen voor joodse onderduikers stelen, joodse kinderen naar onderduikadressen brengen en illegale kranten rondfietsen. Daarnaast saboteren ze treinen, bruggen en een electriciteiscentrale,,Maar het ergste wat we deden was het liquideren van Nederlandse SD-ers, jodenjagers'', zegt Truus Menger onaangedaan. Geen van drieën heeft daar overigens ooit spijt van gehad. ,,Het was uitschot, we verwijderden kankergezwellen uit de samenleving.''

Hun verzetswerk doen ze voor de raad van verzet (RVV), een communistische verzetsgroep die voornamelijk in Haarlem en de Zaanstreek opereert .Truus Menger: ,,Aan het eind van de oorlog zijn we officieel lid geworden van de communistische partij, maar fanatiek waren we niet. Ik betwijfel zelfs of Hannie na de oorlog nog lang lid zou zijn gebleven."
Als bij een liquidatie van een collaborateur in Zaandam haar vriend, Jan Bonekamp, om het leven komt, wordt ze defaitistisch. Menger: ,,Na de dood van Jan was ze nooit meer vrolijk en voerde ze heel woest iedere opdracht uit die onze commandant haar gaf.'' Ze schetst haar vriendin zelfs het scenario van haar begrafenis: in een mooie kist met de vlag erop en de koningin erbij.

Hoe het afloopt met Hannie Schaft is bekend. Bij een routinecontrole in Haarlem wordt ze met de illegale Waarheid in haar fietstas gearresteerd en naar het huis van bewaring in Amsterdam gebracht. Daar ontdekken de Duitsers dat ze het gezochte 'meisje met het rode haar' te pakken hebben. Vanuit Amsterdam wordt ze op 17 april naar de Bloemendaalse duinen geleid, waar ze wordt vermoord. Een half jaar na de bevrijding wordt ze op de erebegraafplaats in Bloemendaal als enige vrouw naast 421 mannen begraven, precies zoals ze had voorspeld met een vlag over haar kist en in aanwezigheid van koningin Wilhelmina en tienduizenden belangstellenden.

In de jaren erna groeit de dag van haar herbegrafenis uit tot een dag van herdenking. ,,Voor ons waren die herdenkingen een soort balsem voor de ziel omdat we Hannie konden herdenken als een lieve vriendin maar ook als een goed kameraad’’, zegt Truus Menger. 

Maar de herdenkingen worden meer en meer gemonopoliseerd door de communistische partij die Hannie scharen in het rijtje Marx, Engels, Domela Nieuwenhuis en Gorter. Truus Menger: ,,In de herdenkingsstoet werden grote portretten van Hannie meegedragen en on-Nederlandse leuzen gescandeerd. Ik voelde me bij deze uitingen heel onprettig maar vond wel dat we recht hadden om Hannie te herdenken.’’

Een recht dat door de commissaris van de Koningin in Noord-Holland, baron van Vos tot Steenwijk, wordt betwist. De jaarlijkse mars is hem een doorn in het oog nu de wereld midden in de koude oorlog is verzeild. Immers niemand herinnert de Russen als overwinnaars van de oorlog nu het IJzeren Gordijn Oost en West Europa verdeeld. Dat de communisten een prominente rol in het verzet speelden, is in de tijd van de wederopbouw naar de achtergrond verschoven.

In 1951 verbiedt De Vos van Steenwijk de demonstratie. Hij wil voorkomen dat het eregraf, zoals het ANP radio nieuws meldt, het symbool wordt van het nationale verzet en het toneel van een politieke demonstratie. Niet zeker of deze oproep voldoende is om potentiële demonstranten af te schrikken regelt hij voor 25 november, de dag van de demonstratie, uit voorzorg 150 politie agenten, ruim honderd marechaussees, 75 zwaarbewapende soldaten en vier pantserwagens om de orde te handhaven.

Er komen die dag meer demonstranten naar Haarlem dan gebruikelijk, ruim vijfduizend. Truus Menger: ,,Ik was heel erg opgewonden die dag. Overal om ons heen liepen agenten maar toen ik achterom keek zag ik dat de rij steeds dikker werd.” De stoet breekt, uit elkaar gejaagd door politiemensen, splitst zich op en verspreid zich in alle windrichtingen van Haarlem. De uiteindelijke bedoeling is om weer samen te komen op de Zeeweg in Bloemendaal. Truus Menger: ,,Daar worden we opgewacht door een macht aan politie, gewapende marechaussee en soldaten met stenguns. Maar het ergste vond ik dat er vier pantserwagens stonden. Als je ziet hoe die geschutskoepel langzaam naar je toedraait, en er een machinepistool op je wordt gericht, dan voel je toch wel een hele nare dreigende, stemming, hoor.”

Mensen zijn kwaad, teleurgesteld en barsten in tranen uit. Vooral oud-verzetsstrijders voelen zich ontkend in hun strijd voor vrijheid en hebben het gevoel dat het fascisme terug is in een land waarvan ze dachten dat het bevrijd was. Truus Menger voelde zich vooral machteloos: ,,De tranen liepen mij over de wangen en ik ben naar een van die pantserwagens gehold waar een blonde jongen met een heel bleek smoeltje op zat. Ik schreeuwde hem toe: ,,Had je echt op mij willen schieten? Ik had mijn leven voor je willen geven! Voor jullie, voor de jeugd! Hannie heeft haar leven voor jullie gegeven.Die jongen draaide zijn hoofd om van schaamte. Het was het gezicht van een jongen die niet wilde schieten maar als hij opdracht had gekregen wel had geschoten.”

Er wordt nog wat geduwd en getrokken tussen demonstranten en politie maar de militaire overmacht is te groot. Tot geweld komt het uiteindelijk niet. De demonstranten keren terug naar Haarlem. De krans die Truus Menger bij zich heeft, legt ze bij een boom neer.
Ze herinnert zich die dag als een van de ergste dagen van haar leven: ,,Ik heb in de oorlog vreselijke dingen gezien maar dit heeft mij persoonlijk het meest geraakt. Het gevoel dat je niemand meer bent. Er werd getwijfeld aan onze integriteit, het enige wapen in onze strijd tegen het nazisme. Ik was erg in de war die dag en de dagen daarna .Ik bleef maar huilen.’’

Uit politierapporten blijkt dat de rust in Haarlem om 16.30 uur is teruggekeerd. Bijna alle demonstranten zijn dan weer onderweg naar huis. Bijna allemaal, want in de duinen zwerft nog een groepje van zeven mensen rond. Omzichtig sluipen ze richting de begraafplaats waar ze tot hun verbazing geen marechaussees aantreffen. Ze leggen bloemen, bidden en luiden de klok. Het geluid waait uit over de duinen. Geen demonstrant die het hoort alleen een aanstormende marechaussee die hen arresteert. De plek waar de grote verzetshelden van het land rusten is plots het toneel geworden van het kleine verzet van 1951.