De zevende batterij op 10 mei 1940

"Ik heb wel eens gedacht: moeten we hier nu vier jaar zitten?" Aan het woord is sergeant Volkers. Hij is in 1939 gemobiliseerd om volk en vaderland te verdedigen. De 7e luchtdoelbatterij, waarbij hij is ingedeeld, ligt naast de Weespertrekvaart in de buurt van Amsterdam.

De jongens oefenen, timmeren, kaarten wat, organiseren bonte avondjes; er heerst een luchtige sfeer die in de verste verte niet aan een oorlogssituatie doet denken. Wij kunnen getuige zijn van die sfeer doordat kapitein Hertzberger met een amateur-camera zijn batterij filmde tot en met die ene dag: 10 mei 1940. Vooral dit laatste is uniek. Opnames van een Nederlands gevechtseenheid op de 10e mei zijn ons niet bekend.

In 1939 neemt de dreiging van een grote Europese oorlog toe. De spanningen in Europa zijn hoog opgelopen. Op 23 augustus heeft Duitsland een niet-aanvalsverdrag met Rusland gesloten waardoor Hitler de handen vrij heeft voor een aanval op Polen.

Engeland en Frankrijk, die een verdrag van militaire bijstand met Polen hebben gesloten, kijken met argusogen toe. Nederland mobiliseert op 29 augustus 1939. Er worden 300.000 mannen onder de wapenen geroepen. En wanneer op 3 september Frankrijk en Engeland daadwerkelijk de oorlog verklaren aan Duitsland, is ook Nederland officieel paraat. De oorlogsstellingen zijn betrokken. Legereenheden, zoals de 7e batterij aan de Weespertrekvaart, liggen klaar.

Maar er is geen sprake van paniek. Het idee dat Nederland buiten dit conflict kan blijven, is ook tijdens de mobilisatie sterker dan de angst voor een oorlog. Zelfs Eleonore Hertzberger, de vrouw van de filmende kapitein die met haar ouders eerder uit Nazi-Duitsland is gevlucht, zegt vol overtuiging: "Wij dachten dat Nederland neutraal kon blijven. Engeland en Frankrijk waren in oorlog met Duitsland. Wij toch niet!"

Achteraf zijn de beelden van de gemobiliseerde soldaten van de 7e batterij bijna onthutsend van onschuld. Ze lachen en musiceren veel. In de buurlanden woedt een oorlog, maar de mannen maken vrolijke uitstapjes naar Amsterdam. Kapitein Hertzberger laat een woonboot naar de trekvaart komen zodat zijn vrouw, met wie hij pas getrouwd is, dicht in de buurt kan zijn. De zorgeloosheid van de manschappen is kenmerkend voor de toenmalige sfeer. In feite vertolkt mevrouw Hertzberger het regeringsstandpunt wanneer ze overtuigend zegt dat niemand daadwerkelijk op een oorlog rekende.

Nederland hoopt, net als in de Eerste Wereldoorlog, neutraal te kunnen blijven. Er wordt alleen bewapend en gemobiliseerd met het oog op afschrikking. Door militair vertoon moeten beide partijen (Duitsland enerzijds, Engeland en Frankrijk anderzijds) afzien van een aanval op Nederlands grondgebied. Het geloof dat Nederland daarmee buiten het conflict kon blijven, is diep geworteld.

De Nederlandse Generale Staf geeft in een verslag uit 1947 de vooroorlogse stemming als volgt weer: "De jarenlang gevoerde ontwapeningspropaganda, zomede de steeds verkondigde stelling dat het Nederlandse leger een preventieve taak had, n.l. voorkomen dat ons land in de oorlog zou worden betrokken, alsmede een ongeveer 100-jarige vredesperiode, waren oorzaak, dat het voeren van oorlog als iets onwezenlijks werd beschouwd. De troep was daarom dan ook niet ingesteld op de gedachte, dat hij nog zou kunnen worden opgeroepen om te vechten.

Daardoor ontbraken èn bij de stellingbouw èn bij oefeningen de heilige wil en ernst, welke ongetwijfeld aanwezig zouden zijn geweest, indien men er zich op had ingesteld, dat die stellingen nog binnenkort zouden moeten worden verdedigd en het geleerde zou moeten worden toegepast." Ook de 7e batterij bezag de toekomst met optimisme.

Ook voor wie de oorlog niet meemaakte, is de catastrofale radio-boodschap 60 jaar later nog indrukwekkend. Plechtig richt koningin Wilhelmina zich op 10 mei 1940 tot haar volk:

"Nadat ons land met angstvallige nauwgezetheid al deze maanden een stipte neutraliteit had in acht genomen en terwijl het geen ander voornemen had dan deze houding streng en consequent vol te houden is in den afgelopen nacht door de Duitsche weermacht zonder de minste waarschuwing een plotselinge aanval op ons grondgebied gedaan." De toespraak balt het gevoel van ontzetting onder de Nederlandse bevolking samen: "...een stipte neutraliteit...zonder de minste waarschuwing...een plotselinge aanval..."

Hoewel in regeringskringen de aanval strikt genomen niet totaal onverwachts kwam (majoor Sas waarschuwde in de avond van 9 mei dat de inval die ochtend zou plaatsvinden), is iedereen toch overrompeld. Ook de 7e batterij aan de Weespertrekvaart laat zich in de ochtend van 10 mei verrassen. Sergeant Volkers hoort schieten wanneer hij terugkeert van familiebezoek in Amsterdam. Mevrouw Hertzberger, die door een gelukkig toeval haar woonboot in de trekvaart de vorige dag heeft verlaten en in een hotel in Amsterdam logeert, hoort ‘s nachts de vliegtuigen overkomen en concludeert: het is mis.

Kapitein Hertzberger filmt de eerste oorlogsdag van zijn batterij. Het bombardement op de stelling, waardoor een dijk doorbrak maar verder weinig schade werd aangericht, is achter de rug en niet gefilmd. Wat is er wel te zien? Soldaten en burgers die zandzakken vullen.

Sergeant Volkers legt uit waarom dat gebeurde. De batterij zou verplaatst worden als de oorlog uitbrak, maar de onverwachte aanval had hen daarvoor geen tijd gelaten. Daarom moesten op die eerste dag met spoed zandzakken worden aangevoerd om het legeronderdeel nog enige beschutting te geven.

Je zou kunnen zeggen dat dit weinig heroïsche beeld exemplarisch is voor de
slechte voorbereiding van het Nederlandse leger. Maar je kan met evenveel
recht zeggen dat deze amateurbeelden de ontnuchterende werkelijkheid van een
oorlog duidelijk maken.

Talloze speelfilms prenten ons het geromantiseerde
beeld in van soldaten die zich dapper verdedigen tot de laatste snik. De
logistiek en de dagelijkse sores in een oorlogssituatie spreken minder tot
de verbeelding. Maar ze horen evengoed bij de werkelijkheid.

De batterij aan de Weespertrekvaart bereidt zich op 10 mei voor op een volgende aanval. Die aanval komt niet. Volgens het boek ‘Strijd om ons luchtruim’ worden er door de batterij nog wel 2 Duitse toestellen uit de lucht geschoten. De manschappen zelf kunnen dat niet bevestigen: het is vanaf de grond moeilijk te beoordelen of een vliegtuig is geraakt. Maar het blijft rustig in het luchtruim. Volgens Volkers komen er weinig Duitse toestellen overvliegen. En dan komt na 5 dagen het bericht: de capitulatie is getekend. De strijd is elders in Nederland gestreden en de 7e batterij heeft, in de woorden van Volkers, een "comfortabele oorlog gevoerd". Er zijn geen heldendaden verricht, er zijn geen slachtoffers gevallen, maar de overgave maakt een onuitwisbare indruk. Sergeant Volkers: "heel wat jongens hebben gebruld".

De totale machteloosheid van de batterij in de polder schetst de positie van het Nederlandse leger in de meidagen van 1940. Nederland heeft zich weliswaar niet zonder slag of stoot overgegeven, op diverse plekken is heftig gevochten en er zijn in de vijf oorlogsdagen 2500 burgers en 2200
soldaten omgekomen, maar uiteindelijk was Nederland geen partij voor de Duitsers. Ook als het leger beter voorbereid was geweest, had de overmacht uit Duitsland het kleine land van de kaart geveegd. De Duitse legerleiding ging er vanuit dat de verovering van Nederland hooguit 5 dagen, misschien zelfs maar 1 dag, zou kosten. Zoals mevrouw Hertzberger verwoordt: "Het was het gevecht van een mug tegen een olifant."

Na de capitulatie proberen de joodse kapitein Hertzberger en zijn vrouw via IJmuiden naar Engeland te komen. Dat mislukt. Later in de oorlog lukt het ze wel Nederland te ontvluchten. Over de ontberingen tijdens deze reis en de werkzaamheden die het echtpaar daarna voor de Nederlandse regering in Londen verrichte, schreef mevrouw Hertzberger een intrigerend boek: “Door de mazen van het net”. Het boek is in Nederland uitgegeven door de Bataafsche Leeuw, maar helaas uitverkocht. In Duitse vertaling (“Durch die Maschen des Netzes”) is het boek verkrijgbaar bij uitgeverij Pendo, Zurich/Munchen.

BEELDEN: In het item zijn beelden te zien van de film die Kapitein Hertzberger filmde op 10 mei 1940, en die beschikbaar is gesteld door mevrouw Hertzberger.

Over de meidagen van 1940 wordt uitgebreid geschreven in de volgende literatuur: 

- Strijd om ons luchtruim, 1950, S.H. Hoogterp, Den Haag.
- Vijf oorlogsdagen en hun twintigjarige voorgeschiedenis, 1960, J.J.C.P. Wilson, Assen.
- Mei 1940 de strijd op Nederlands grondgebied, o.r.v. H. Amersfoort en P.H. Kamphuis, 1990, Den Haag.
- Mobilisatie in Nederland en België, 1991, o.r.v. W. Klinkert, J.W.M. Schulten en Luc de Vos, Amsterdam.
- Door de mazen van het net, mevr. Hertzberger, de Bataafsche Leeuw, (uitverkocht). In Duitse vertaling (“Durch die Maschen des Netzes”) is het boek verkrijgbaar bij uitgeverij Pendo, Zurich/Munchen.