De Vondelstraat

29 februari 1980: bij het vallen van de avond wordt in de Vondelstraat in Amsterdam een pand gekraakt. De Mobiele Eenheid probeert onmiddellijk te ontruimen, maar moet na een fikse strijd vluchten voor een grote overmacht aan krakers. Er vallen aan de kant van de ME 53 gebonden. Het is het begin van een roemrucht weekend, dat eindigt met een actie van meer dan 1000 man politie en leger. Tanks en de dreiging van scherpschutters moeten een eind maken aan de bezetting van een belangrijke verkeersader van Amsterdam. Beleidsmakers van toen geven 20 jaar later openheid van zaken over de dilemma's waar ze destijds mee worstelden.

In Amsterdam heerst sinds de Tweede Wereldoorlog woningnood. Eind jaren '70 zijn er 54.000 officieel geregistreerde woningzoekenden, in praktijk ligt dat cijfer om een aantal redenen veel hoger. Speculatie met lege panden zorgt voor veel woede.

Vanaf midden jaren '70 is er sprake van een georganiseerde kraakbeweging. 'Kraken' is mogelijk omdat het betrekken van een woning of pand dat langer dan één jaar leegstaat geen strafbaar feit is. De politie gaat in principe pas tot ontruiming over als de eigenaar een civiel-rechtelijke procedure tegen krakers heeft gewonnen. Wettelijke onduidelijkheden zorgen echter voor een escalatie: aan de ene kant de politie die geweld gebruikt bij ontruimingen, aan de andere kant de krakers die steeds minder heil zien in een in hun ogen failliete rechtsstaat.

Eind 1979: grootste probleem in Amsterdam zijn de 6 panden die bekend staan als De Groote Keijser. De krakers voeren veel acties om de door de rechter opgelegde ontruiming te voorkomen. Een raadsvergadering wordt met rookbommen verstoord. Dat ontlokt burgemeester Polak de opmerking dat "juist dit soort dingen in de twintiger en dertiger jaren heeft geleid tot dictatuur". De krakers stellen daar tegenover: "jullie rechtsorde is de onze niet'. Uiteindelijk wordt De Groote Keijser niet ontruimd, door een aantal juridische complicaties komt van uitstel later afstel. De felle reacties over en weer rond De Groote Keijser geven wel aan dat begin 1980 een duidelijke verharding van standpunten is bereikt.

Het pand Vondelstraat 72, op de hoek met de Constantijn Huygensstraat, wordt op 23 februari 1980 gekraakt en vrijwel onmiddellijk weer ontruimd. Dit past in een patroon dat al enkele weken zichtbaar is: gekraakte panden worden vrijwel direct ontruimd, er wordt juridisch weinig nageplozen. Dit geldt ook voor de Vondelstraat. Dat het pand meer dan een jaar leeg stond wordt later duidelijk. De grond voor de ontruiming van 23 februari vervalt daarmee. De argumenten over en weer over de status van het pand spelen een grote rol bij de onderhandelingen die gemeenteraadsleden en wethouders voeren met de krakers in het weekend van 29 februari-3 maart.

Op 29 februari wordt het pand in de Vondelstraat opnieuw gekraakt. De kraak is grondig voorbereid: een grote demonstratie in de binnenstad moet de aandacht van de politie voor het pand afleiden. De kraak lukt. Drie pelotons Mobiele Eenheid die er op af worden gestuurd, zijn binnen 10 minuten door een grote groep krakers verjaagd. 53 Agenten raken gewond, 25 moeten er naar het ziekenhuis. Het hele treffen is voor Amsterdammers rechtstreeks te volgen via de lokale radiozender Radio Stad Amsterdam. Deze zender zal het hele weekend met extra uitzendingen de gebeurtenissen op de voet volgen en een deel van de onderhandelingen verloopt ook via de radio. Na het vertrek van de Mobiele Eenheid beginnen de krakers met het bouwen van barricades rondom het pand. Ze vrezen een spoedige terugkomst van de politie. Bouwwerkzaamheden in de buurt leveren barricade-materiaal: van stenen tot complete bouwketen. Door de barricaden raken enkele doorgaande verkeersroutes in Amsterdam geheel geblokkeerd.

In de ambtswoning van de burgemeester wordt een spoedbijeenkomst gehouden door de 'driehoek': burgemeester, hoofdofficier en hoofdcommissaris. Hoofdcommissaris T. Sanders is resoluut: er zijn te weinig politiemensen beschikbaar om nog dezelfde avond tegen de krakers op te treden - hij heeft bijstand van elders nodig. Alleen optreden met een grote overmacht kan slachtoffers voorkomen. Ook gezien de barricaden denkt de hoofdcommissaris aan tanks en pantserwagens. Alles moet gedaan worden om een nieuwe nederlaag voor de politie te voorkomen. Burgemeester W. Polak neemt het advies over en laat zijn naaste medewerker M. Leewis bellen met de 'hotline' van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. De eerste stappen voor een ontruimingsactie zijn gezet. Ondertussen wordt er ook druk overlegd met gemeenteraadsleden en wethouders, want er zal ook worden geprobeerd om via onderhandelingen een eind te maken aan de situatie. De eerste gesprekken met de krakers worden dezelfde nacht nog gevoerd.

Zaterdagmorgen is er opnieuw een overleg van de driehoek, deze keer vanwege de geheimhouding op een ongebruikelijke plek: het politiebureau in de wijk Buitenveldert. Aanwezig is ook de Commissaris van de Koningin van Noord-Holland, R. de Wit. Uit hoofde van zijn functie, want politie-bijstand vanuit de provincie verloopt via hem, maar ook omdat hij een goede vriend en partijgenoot van de burgemeester is. Een andere deelnemer is J. van Schaardenburg, hoofdinspecteur en al heel lang commandant van de Mobiele Eenheid. Hem wordt gevraagd een plan voor de ontruiming te maken, in samenspraak met de marechaussee en de landmacht. Van Schaardenburg richt al zijn aandacht op het opruimen van de barricaden. Hij vindt het onverstandig om het pand te ontruimen. Het pand houdt verband met woningnood, de barricaden betekenen een aantasting van het gezag van de rechtsstaat en dat laatste is in zijn ogen onaanvaardbaar.

Bij de Vondelstraat is inmiddels een gebiedje ontstaan waar de krakers het voor het zeggen hebben, 'de vrijstaat' Amsterdam. Zo'n 5 tramlijnen zijn omgeleid, het doorgaande verkeer over de Overtoom en de Van Baerlestraat is onmogelijk geworden. De barricades blijven groeien, er is veel hulp van sympathisanten. 30 Kilometer buiten de hoofdstad zijn inmiddels 5 Leopardtanks aangekomen in het militaire kamp Crailoo. Dit is het verzamelpunt voor marechaussee en genie. Majoor T. van Erp, geniecommandant stelt plannen op voor de inzet van de tanks. Hij gaat eerst polshoogte nemen bij de Vondelstraat, ongeschoren en in oude kleren om niet op te vallen. Zijn vermomming is goed: hij helpt zelfs een handje mee met het versterken van de barricaden, maar dan wel op zo'n manier dat hij ze met de tanks straks makkelijker omver kan rijden.

Zaterdagavond is er overleg in Den Haag, met de ministeries van Binnenlandse Zaken, Justitie en Defensie. Heikel punt is het schieten. Tanks zijn heel kwetsbaar in een stedelijke omgeving. Één paaltje tussen de rupsbanden en het gevaarte ontspoort, één gerichte molotovcoctail kan het einde van de bemanning betekenen. Vanaf het begin staat vast dat tanks en bemanning onbewapend moeten zijn - de tanks worden ingezet om de barricaden te ontruimen, niet om oorlog te voeren, zo is de gedachte. Defensie staat er op dat er dan bescherming moet worden geboden aan de bemanning. De vraag is hoe - kan er gericht geschoten worden als iemand met een molotovcoctail dreigt te gooien, ofwel als er nog geen strafbaar feit is gepleegd? Minister van Justitie de Ruiter maakt zich grote zorgen, de net nieuwe procureur generaal van Amsterdam, H. Lagerwaard, zegt dat hij wel een uitweg vindt, al blijft zaterdagavond onduidelijk wat dat dan is.

Zaterdagavond bij de Vondelstraat: er is muziek, de vrijstaat trekt veel bekijks. Toch is de sfeer gespannen. Er zijn veel geruchten over een ophanden zijnde aanval. De onderhandelingen met de gemeenteraad lijken te zijn vastgelopen. In de nacht zijn er plunderingen van omliggende winkels. Het kost de krakers moeite de situatie in de hand te houden, ze beschuldigen handlangers van speculanten van provocaties in hun vrijstaat.

Zondagmiddag. Op het hoofdbureau van politie presenteert ME-commandant van Schaardenburg de plannen voor het ontruimen van de barricaden. Hij vraagt om eigen beslissingsbevoegdheid voor de groep scherpschutters die de Amsterdamse politie heeft. Dat is nooit eerder gevraagd. Burgemeester Polak stemt er pas mee in als er vooraf duidelijk wordt gewaarschuwd dat er geschoten kan worden. Daarvoor wordt een helikopter van de Rijkspolitie ingezet, die vlak voor de actie begint waarschuwingspamfletten zal uitstrooien. De scherpschutters zijn niet de enige bescherming die de tankbemanning krijgt. Om te voorkomen dat iemand zich waagt in de directe omgeving van de tanks, krijgen die een cordon van gewapende marechaussees om zich heen. De tanks die vanaf de Vondelbrug komen, krijgen bescherming van een hele speciale eenheid: de brigade speciale beveiligingsopdrachten. De tanks vanaf de Overtoom moeten het doen met gewone marechaussee.

Bij de Vondelstraat heerst op zondag enig optimisme. De onderhandelingen zijn weer op gang gekomen, de gemeente zegt toe dat het pand niet ontruimd zal worden, waarmee aan een belangrijke eis van de krakers is voldaan. Toch blijft er over en weer wantrouwen heersen: de krakers geloven gemeentelijke toezeggingen niet echt, de gemeente op z'n beurt kan niet geloven dat de krakers de barricades zelf zullen opruimen als aan hun eisen is voldaan.

Zondagavond is er opnieuw overleg met de Haagse ministeries, ditmaal op Schiphol. Minister van Binnenlandse Zaken Wiegel is nu ook aanwezig, hij ontbrak zaterdagavond. Er is later vaak gesuggereerd dat de conservatieve liberaal Wiegel de kwade genius was achter het hele plan. Zowel uit de notulen als uit de herinnering van andere aanwezigen blijkt daar niets van. Wiegel erkent volledig de beslissingsbevoegdheid van de burgemeester waar het gaat om openbare orde in de stad. Net als alle anderen is hij bezorgd over de mogelijke gevolgen van het schieten, niet alleen door de scherpschutters van de politie, maar ook door het leger. Op zijn verzoek worden de machinegeweren verwijderd die normaal horen op de pantserwagens van de marechaussee.

Vanaf het begin is er in de plannen van uitgegaan dat een actie maandagmorgen om 06.00 uur zal plaatsvinden. Burgemeester Polak heeft steeds benadrukt, ook in het overleg met Den Haag, dat hij de mogelijkheid wilde hebben om alles tot het laatste moment af te gelasten. De deadline is 04.00 uur, op dat tijdstip moet de colonne van tanks en pantserwagens uit Crailoo vertrekken. Er wordt nog tot diep in de nacht met krakers gepraat, maar het wederzijdse wantrouwen verhindert in feite een akkoord. Dus vertrekt de colonne, en eenmaal in beweging, zoals de tekst op het waarschuwingspamflet luidt, is die niet meer te stoppen. Uiteindelijk is het bijna 7 uur als de eerste tank, bemand door Majoor van Erp, door de brandende barricade rijdt. Er is nauwelijks verzet van de kant van de krakers, de door de overheid bedoelde overmacht werkt.

Er vallen geen doden bij de Vondelstraat, er is niet geschoten. Bij de autoriteiten heerst opluchting, maar een overwinning wil niemand het achteraf noemen. Daarvoor is het beeld van tanks in de hoofdstad toch te grimmig, ook al zijn ze dan ongewapend. Of zoals de Commissaris van de Koningin De Wit het nu zegt: "Dit is een land waar we proberen consensus te bereiken en als dat dan in zo'n geval niet lukt, dan is dat een nederlaag".

Tekst: Gerda Jansen Hendriks
Reportage: Gerda Jansen Hendriks, Hendrina Praamsma

Een overzicht van de audiovisuele, schriftelijke en mondelinge bronnen

BEELDEN

Voor de reportage is gebruikt gemaakt van beelden van het NOS journaal van 29 februari, 1 en 3 maart, een aflevering van VPRO Extra van 2 maart, een aflevering van AVRO's Televizier van 3 maart en de 8mm film 'De Vondelstraat' van Dwarsfilm, destijds nauw verbonden met de kraakbeweging.
De beelden van krakers in de Amsterdamse gemeenteraad komen uit 'Een Vondelbrug te ver', een compilatiefilm op VHS, die zich bevindt in 'Het Staatsarchief', ofwel het archief van de Amsterdamse kraakbeweging.

SCHRIFTELIJKE BRONNEN

Er is gebruikt gemaakt van de papieren aanwezig op het Stadhuis van Amsterdam (o.a. verslagen van de Commissie Openbare Orde die dat weekend een aantal malen bijeen is gekomen) en van stukken die zich in het archief van de Politie Amsterdam-Amstelland bevinden en waarin onder meer de plannen voor de actie en de schietinstructie te vinden zijn. Van het overleg op zaterdag- en zondagavond tussen Amsterdam en Den Haag zijn notulen, die een goed inzicht geven in de stemming en de dilemma's. Ze geven ook aan hoeveel moeite de autoriteiten hadden met het voor zichzelf erkennen dat ze grof geweld inzetten. Zo wordt op zondagavond genoteerd dat een en ander binnen de gewone geweldsinstructie valt. Dat is niet waar, de scherpschutters van de Amsterdamse politie krijgen wel degelijk een aparte, afwijkende geweldsinstructie mee. Klik hiernaast om de notulen te bekijken.

PERSONEN

In de reportage komen de volgende personen voor:
T. van Erp, commandant 13de pantsergenie Oirschot
M. Leewis, hoofd Algemene Zaken Gemeentesecretarie, speciaal belast met politiezaken.
J. van Schaardenburg, hoofdinspecteur, commandant Mobiele Eenheid
T. Sanders, hoofdcommissaris
R. de Wit, Commissaris van de Koningin Noord-Holland

Meer over de Vondelstraat

Er bestaat over de gebeurtenissen in de Vondelstraat geen aparte studie. Wel in boekvorm verschenen zijn de teksten van de radioverslagen van Stad Radio Amsterdam, die de gebeurtenissen destijds op de voet volgde:

Joop Blom e.a., De Vondelstraat - verslagen van Radio Stad 29 februari - 3 maart 1980, van Gennep, Amsterdam, 1980

Daarnaast zijn er verschillende terugblikken vanuit de kraakbeweging waar de gebeurtenissen in de Vondelstraat ter sprake komen:

- Annegriet Wiersma e.a., Als je leven je lief is - vraaggesprekken met krakers en kraaksters, Lont, Amsterdam, 1982 (bevat o.a. een chronologie van de kraakbeweging)

- De stad was van ons - 28 vraaggesprekken met krakers en kraaksters, Snotneus, Amsterdam 1998 (deze uitgave baseert zich op de gelijknamige documentaire van Joost Seelen uit 1996)

- Erik Duivenvoorden, Een voet tussen de deur. Geschiedenis van de kraakbeweging 1964-1999, Arbeiderspers, Amsterdam, 2000