Drie dwaze dagen in Moskou

De aflevering kunt u bekijken op zaterdag 3 december om 21.20 uur op NPO 2 of online vanaf 22.15 uur.

In de vroege ochtend van maandag 19 augustus 1991 verklaart het Staatscomité van de Noodtoestand dat Sovjetleider Michael Gorbatsjov om gezondheidsredenen niet in staat is zijn rol als leider van de Sovjet-Unie te vervullen. Het staatscomité, bestaande uit hooggeplaatste conservatieve communisten, is het al langer niet eens met de politiek van glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming) die Gorbatsjov sinds zijn aantreden in 1985 heeft ingezet.

Nu de Sovjetleider met huisarrest en zonder communicatiemiddelen in zijn datsja op de Krim zit, moeten Sovjettanks 1500 km verderop in Moskou een einde aan zijn beleid maken. Maar de coupplegers rekenen buiten Boris Jeltsin, op dat moment president van de Russische deelrepubliek. En ze rekenen buiten het volk, dat de nieuw verworven openheid niet zomaar opgeeft.

De Nederlandse ambassade
Op de Nederlandse ambassade in Moskou worden de ontwikkelingen van de coup vanaf het eerste moment op de voet gevolgd. Een aantal ambassademedewerkers gaat polshoogte nemen in de stad. Politiek attaché Frans Timmermans en militair attaché Kees Ros vertrekken naar het Witte Huis, het parlement van de Russische Federatie. Daar bivakkeert president Jeltsin, die tot ieders verbazing niet is opgepakt. Die middag klimt Jeltsin op een tank om de coup te veroordelen.

In het Westen is men bezorgd over de staatsgreep door conservatieve communisten. Timmermans probeert er daarom achter te komen wie aan welke kant staat, dus of de coup kans van slagen heeft. Rond het Witte Huis verzamelen zich steeds meer burgers om Jeltsin en de hervormingsgezinden te beschermen. Ook de legereenheden scharen zich één voor één aan de kant van Jeltsin.

Na geruchten van een ophanden zijnde aanval, blazen de coupplegers deze uiteindelijk toch af. Tot opluchting van Frans Timmermans. “Ik wist dat die mensen bij dat Witte Huis echt niet opzij zouden gaan. Als ze hadden doorgezet, dan was het een verschrikkelijk bloedbad geworden.”

Het begin van het einde
Met maar drie burgerdoden, komt de couppoging na drie onzekere dagen ten einde. Gorbatsjov keert terug naar Moskou en hij neemt zijn positie als leider van de Sovjet-Unie weer in, maar zijn macht is definitief gebroken.

In de maanden die volgen verklaren de satellietstaten van de Sovjet-Unie zich één voor één onafhankelijk. Ook de Russische Federatie van de nu immens populaire Jeltsin trekt zich op 8 december 1991 terug uit de Sovjet-Unie. Op 25 december 1991 valt definitief het doek voor Gorbatsjov. De rode vlag op het Kremlin maakt plaats voor het Russische wit-blauw-rood.

Als Gorbatsjov in 1985 aan de macht komt, heeft de Sovjet-Unie een rommelige tijd achter de rug. Tot 1982 heeft Leonid Brezjnev het land achttien jaar lang met ijzeren hand geregeerd. Zijn opvolgers, respectievelijk Joeri Andropov en Konstantin Tsjernenko, overlijden allebei een jaar na hun aantreden.

De aanstelling van de jonge Gorbatsjov, hij is dan pas 54, is dus een welkome verjonging van het politbureau. Al snel kondigt Gorbatsjov een hervormingsplan aan. Hij is ervan overtuigd dat de Sovjet-Unie zich opnieuw moet uitvinden, wil ze zich in de nieuwe globaliserende wereld kunnen handhaven als supermacht. Zijn plannen vat hij samen in de worden glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming).

We love Gorbi
Lang verboden boeken komen op de markt, er kan openlijk gesproken worden over de terreurdaden van Stalin en de persvrijheid neemt toe. De glasnost dringt langzaam door tot de burgers, die hun ongenoegen met de situatie in hun land beginnen te uiten. Vooral economisch gaat het namelijk slecht. Er is weinig tot niets te krijgen, de schappen in de winkels zijn leeg. Mensen staan uren in de rij voor de meest basale levensmiddelen.

Gorbatsjov zet druk op de perestrojka. Er moet tegelijkertijd bezuinigd en geïnvesteerd worden. Kortom, hervormd. Gorbatsjov benoemt hervormingsgezinde communisten in zijn kabinet – waaronder Edoeard Sjervardnadze als minister van Buitenlandse Zaken – en hij laat buitenlandse bedrijven mondjesmaat toe op de Russische markt.

Het maakt hem populair, vooral in het buitenland, eindelijk lijken de koude verhoudingen te ontdooien. “De grote verdienste van Gorbatsjov was natuurlijk dat hij op de beslissende momenten openingen naar het Westen gaf”, zegt diplomaat Jaap Ramaker hierover. Gorbatsjovs internationale inspanningen leveren hem in 1990 zelfs de Nobelprijs voor de Vrede op.

Boemerang
Intern lukt het Gorbatsjov echter steeds slechter om de boel bij elkaar te houden. Conservatieve krachten in de communistische partij beginnen te morren en dreigen met maatregelen, de Baltische staten hinten openlijk op onafhankelijkheid en de bevolking ziet maar geen verbetering in hun levensomstandigheden. Steeds vaker organiseren zij protesten, iets wat voor de komst van Gorbatsjov onmogelijk was. Burgers zijn hun angst voor vervolging vanwege kritiek op de staat kwijt. Het beleid van glasnost keert zich tegen de perestrojka. En uiteindelijk als een boemerang ook tegen Gorbatsjov zelf.

Het is een unieke situatie en een indrukwekkend gezicht: ongeveer twee miljoen mensen staan hand in hand en zingen volksliederen. Het fenomeen begint om 19:00 uur op 23 augustus 1989 en duurt ongeveer een kwartier. De menselijke ketting van ruim zeshonderd kilometer blokkeert wegen en doorkruist grenzen, want de mensen staan dwars door drie landen: Letland, Estland en Litouwen.

De ‘Baltische Weg’ is een schreeuw om aandacht van de inwoners van de Baltische staten. Ze willen weg uit de Sovjet-Unie. Het moment is nauwkeurig uitgekozen; het is precies vijftig jaar na de dag dat Hitler en Stalin afspreken dat de Sovjet-Unie de macht mag overnemen in de Baltische staten. Op 23 augustus 1939 leggen ze dit vast in het Molotov-Ribbentroppact.

De Zingende Revolutie
Gorbatsjovs campagne voor glasnost en perestrojka creëert ruimte voor de inwoners van de Sovjetrepublieken om het verlangen naar onafhankelijkheid te uiten. Om gewelddadig ingrijpen van de Sovjet-Unie te voorkomen, kiezen de Baltische inwoners bewust voor een vreedzaam protest.

De zogenaamde Zingende Revolutie begint al in 1987. Letten, Esten en Litouwers komen in opstand door traditionele volksliederen te zingen in hun eigen talen. De Baltische Weg is het symbolische hoogtepunt van de revolutie.

In tegenstelling tot de Westerse landen – die weglopen met Gorbatsjov – tonen de inwoners van de Baltische staten veel antipathie, omdat de leider van de Sovjet-Unie de onafhankelijkheid blijft tegenwerken en de economische situatie door zijn beleid alleen maar verslechtert.

Twee maanden nadat Gorbatsjov Litouwen bezoekt, verklaart het land zich onafhankelijk. De Sovjetleider besluit in 1991 om alsnog met geweld in te grijpen, maar het heeft geen zin. Litouwen blijft onafhankelijk. Estland en Letland grijpen de Augustusstaatsgreep in de Sovjet-Unie aan om de Russen ook het land uit te werken.

Na het mislukken van staatsgreep in de Sovjet-Unie is Boris Jeltsin de gevierde man. Voor Gorbatsjov lijken de dagen aan de macht daarentegen geteld. De toch al gespannen verhouding tussen Jeltsin en Gorbatsjov komt verder onder druk te staan. Gorbatsjov kan niet anders dan Jeltsin voor de getoonde moed bedanken. Maar Jeltsin weigert de medaille van ‘Held van de Sovjet-Unie’: de mensen op de barricade waren de helden geweest, niet hijzelf.

De troef van Gorbatsjov
Jeltsin begint zijn politieke carrière als lid van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie in 1961 in de provincie Sverdlovsk. Hij valt daar op als ‘model voor de perestrojka, de glasnost en de democratisering’ waardoor Gorbatsjov hem vraagt om naar het Politbureau in Moskou over te stappen.

Na een eerste aarzeling gaat Jeltsin op dit voorstel in. Voor Gorbatsjov is Jeltsin een handige troef om zijn perestrojka maatregelen mee door te zetten. Jeltsin is de houwdegen. Hij wil radicaal hervormen en schuwt de confrontatie met de conservatieve leden van het Politbureau niet.

De verhoudingen tussen Jeltsin en Gorbatsjov verslechteren echter snel. Jeltsin ergert zich vreselijk aan Gorbatsjov, die volgens hem geen duidelijke visie heeft over hoe hij de perestrojka wil realiseren.  Het gaat naar Jeltsins zin allemaal veel te langzaam.

Steeds vaker komt het tot een confrontatie tussen de twee. Wanneer Jeltsin tijdens een vergadering een enorme lading kritiek uit op de zelfgenoegzaamheid van de Communistische Partij, wordt hij in 1987 uit het Politbureau gezet.

President Jeltsin
In juni 1991 keert Jeltsin terug als eerste president van de Russische Federatie. Na de coup, die een maand later plaatsvind, is zijn ster rijzende. Hij laat geen kans onbenut om Gorbatsjov publiekelijk in diskrediet te brengen.

Als Gorbatsjov het Russische parlement toespreekt, dwingt Jeltsin hem om de notulen van de ministerraad voor te lezen. Daaruit blijkt dat vrijwel geen enkele minister Gorbatsjov tijdens de staatsgreep gesteund heeft. En dat terwijl hij ze zelf heeft aangesteld.

Hoewel Gorbatsjov zijn positie probeert te herstellen, is het kwaad al geschied. Gorbatsjovs Sovjet-Unie loopt langzaam leeg. Op 25 december treedt hij af. Voor hem is er enkel nog een bijrol weggelegd. Gorbatsjov bedankt hier echter voor: “Ik zie voor mijzelf geen rol als eregast op een bruiloft”.