Tunnel onder de muur

In de 28 jaar dat de Muur de stad in tweeën deelt, proberen veel mensen via Berlijn de DDR te ontvluchten. Hoeveel dat er precies geweest zijn, valt moeilijk vast te stellen, want, wat valt er nou wel en niet onder vluchten?

Is iemand die levenloos teruggevonden wordt in de Spree een vluchteling, of ging er iets anders mis? En wanneer iemand op het allerlaatste moment toch rechtsomkeert gemaakt heeft, te bang om de laatste horde ook te nemen. Telt zo’n persoon dan ook mee?

Gedenkstätte Berliner Mauer
Het zijn vragen waar onderzoekers zich sinds de val van de muur mee bezig houden. Door het steeds toegankelijker worden van de Stasi-archieven krijgen ze steeds nieuwe informatie omtrent concrete gevallen tot hun beschikking. De jongste geschiedenis blijft zich daardoor nog wel even herschrijven.

Datzelfde geldt voor het juiste aantal dodelijke slachtoffers van vluchtpogingen direct aan de muur. Vooralsnog wordt er door de Gedenkstätte Berliner Mauer, die zich sinds 2005 met deze vraag bezig houdt, uitgegaan van ten minste 140 dodelijke slachtoffers.

Versteviging van de status quo
Als de inwoners van Berlijn op de ochtend van 13 augustus 1961 wakker worden in een gedeelde stad, kunnen velen zich dat gewoonweg niet voorstellen. De metro, het elektriciteitsnetwerk, de waterwerken, veel voorzieningen lopen kriskras door de stad en houden geen rekening met de zoneverdeling van de geallieerden.

Met de vele nog uit de oorlog resterende ruïnes, zijn er ontelbaar veel plekken die nauwelijks te bewaken zijn. Het zou toch onmogelijk zijn die stad op te delen? Los daarvan: je kunt mensen toch niet verbieden familie en vrienden te bezoeken die toevallig in een ander stadsdeel wonen?

Toch wel. Een jaar later blijkt die muur zich alleen maar verstevigd te hebben. Na de aanvankelijk provisorische versperringen met prikkeldraad, is de muur dan bijna overal van steen en werkt de DDR-regering gestaag aan de verdere perfectionering. 

Een tweede muur verrijst, er komen wachttorens en het schietbevel voor grenswachten wordt aangescherpt. Aan Oost-Duitse kant begint men te beseffen dat die muur niet zomaar weg is en dat vluchten alleen maar moeilijker wordt.

De spanning in Berlijn loopt op, want ook aan de West-Duitse kant groeit de woede. Er is daar veel onbegrip dat de Westerse geallieerden niets ondernemen om de Muur weg te krijgen. Steeds vaker zijn er demonstraties.

Peter Fechter
Op 17 augustus 1962 slaat de vlam in de pan. Op die dag besluiten twee jonge metselaars na hun middagpauze niet meer terug te keren naar hun bouwplaats in Oost-Berlijn. In plaats daarvan willen ze een gebouw verkennen van waaruit ze denken te kunnen vluchten.

Als ze stemmen horen, zien ze geen weg meer terug en springen ze door het laatste, niet dichtgemetselde raam naar buiten, richting de muur. Daar gaat het mis. Waar de één ondanks het aanhoudende schieten over de muur weet te klimmen, wordt de ander geraakt en valt hij van de muur, terug in de Oost-zone. Zijn naam is Peter Fechter.

Afgekomen op het geluid van schoten, zien West-Berlijners de 18-jarige jongen naast de muur liggen. Hij roept wanhopig om hulp, maar de Oost-Duitse grenswachten doen niets. Vanuit de West-zone proberen politieagenten hem te helpen, maar meer dan verband kunnen ze hem niet geven. Over de muur klimmen om hem daar weg te halen durven ze niet.

De onmacht groeit, West-Berlijners vragen de Amerikanen om hulp, maar ook zij houden zich afzijdig. “Not our problem”, zou een Amerikaanse militair gezegd hebben. Als de inwoners van West-Berlijn niet veel later de muur willen bestormen, grijpen ze echter wel in en houden ze de demonstranten tegen. De status quo tussen de vier bezettingsmachten overeind houden, dat is wel hun probleem.

Na bijna een uur houdt het roepen van Peter Fechter op. Niet veel later wordt hij door Oost-Duitse grenswachten weggedragen. Hij overleeft zijn vluchtpoging niet en is daarmee de 39e slachtoffer van de muur. Zijn dood en de handelwijze van de bezettingsmachten aan beide kanten maken dat de stad kookt van woede.

Icoon
Peter Fechter is zeker niet de enige die in 1962 de DDR probeert te ontvluchten. Met het groeiende besef dat de stad tot in lengte van dagen opgedeeld zal blijven en in de wetenschap dat de Amerikanen de breekbare vrede niet zullen riskeren, is 1962 het meest bloedige jaar in de geschiedenis van de Berlijnse muur.

22 mensen vergaan het dat jaar net zo als Fechter. Wat hem anders maakt, is de plaats waar en het tijdstip waarop hij vlucht. De Zimmerstrasse ligt vlak bij Checkpoint Charlie en in het hart van de West-Berlijnse pers. Journalisten, fotografen, cameramannen zijn snel ter plekke. Op klaarlichte dag leggen zij de gebeurtenis vast. Een jaar na de bouw van de muur wordt de jonge metselaar het icoon van de hardvochtigheid van het DDR-regime.