Duitse tiener vliegt naar Rode Plein

Het lijkt een scène uit Forrest Gump, maar dan met een achttienjarige Duitser in de hoofdrol. Donderdagavond 28 mei 1987, het Rode Plein in Moskou: tussen warenhuis Gum, het Leninmausoleum en de muren van het Kremlin komt uit het niets een vliegtuigje aangevlogen. Voorbijgangers, onder wie enkele westerse toeristen, kijken verbluft en vol interesse naar de manoeuvre. Na een draai landt het toestel midden op het plein dat grenst aan het Rode Plein. Tussen de geparkeerde auto's komt de Cessna tot stilstand. Nauwelijks is de motor afgekoeld, of een grote menigte verzamelt zich om het toestel en zijn piloot, Mathias Rust. Rust, nog net geen puber meer, ziet er kalm en zelfverzekerd uit, naast zijn Cessna met op de vleugels een West-Duitse vlag. Hij deelt handtekeningen uit en rustig beantwoordt hij vragen. Waar hij vandaan komt, hoe lang de vlucht heeft geduurd. Een rode gardist staat onzeker glimlachend bij het toestel, terwijl nog niemand weet wat er aan de hand is en er nergens politie te bekennen is. Mensen lachen, de sfeer is ontspannen.

De inbeslagname van het toestel en de arrestatie van Rust staan niet in beeld. Het hele gebeuren was voor de Russen al genânt genoeg. Hoe kon Rust zomaar een vliegtuigje landen in het zenuwcentrum van de Sovjet-Unie? Wat waren de gevolgen? En minstens zo belangrijk: waarom deze stunt?

Enkele maanden na zijn arrestatie wordt Rust ondervraagd in de rechtszaal. Daar wordt duidelijk hoe hij op 13 mei vertrokken was vanuit de omgeving van Hamburg, en via de Faroër-eilanden, IJsland en Noorwegen terecht was gekomen in Finland. Rust had bij aanvang slechts vijftig uur vliegervaring, maar bereidde zich verder goed voor: hij had de vliegroute nauwkeurig uitgedacht, met het traject naar IJsland om zijn vaardigheden te testen, en Moskou als einddoel. Verder had Rust de stoeltjes aan boord vervangen door reserve-brandstoftanks. In de ochtend van 28 mei vervolgde hij zijn reis vanuit Helsinki. Luchtverkeersleiders probeerden contact te krijgen met hem, maar Rust schakelde alle communicatieapparatuur uit, verdween van de radar en vloog het Sovjet-luchtruim binnen. Het toestel werd daar onderschept door Russische gevechtsvliegtuigen, maar deze kregen geen toestemming de Cessna neer te schieten. Door een reeks van misverstanden en verwarring aan Sovjetzijde slaagde Rust erin de achthonderd kilometer tot aan Moskou af te leggen. Om zeven uur ‘s avonds bereikte hij de hoofdstad. Hij was eigenlijk van plan om te landen in het Kremlin, maar zag daar van af omdat hij verwachtte dat de KGB hem daar binnen de muren zou arresteren en zijn actie zo zonder aandacht gesmoord zou worden. Op het Rode Plein waren teveel voetgangers aanwezig, dus na een rondje landde Rust op de brug bij de Basiliuskathedraal. Hij reed langs de kathedraal, en stopte het toestel zo’n honderd meter van het Rode Plein.

Rust legt aan rechter uit dat de aanleiding de mislukte onderhandelingen waren tussen de Amerikaanse president Reagan en Sovjetleider Gorbatsjov, in Reykjavik, van herfst 1986. Tegenover de Guardian vertelde hij: “De Koude Oorlog was nog erg dreigend en het gevaar van een nuclaire catastrophe bestond nog steeds.” Met zijn stunt wilde Rust een “denkbeeldige brug tussen de partijen creëren” en aantonen “dat alleen dialoog zo’n ramp zou kunnen voorkomen”. Het moeilijkste voor Rust was om de moed te vinden om het IJzeren Gordijn te passeren. “Toen ik het luchtruim boven Estland binnenvloog, kwam er een militair toestel tevoorschijn. Op dat moment bonste mijn hart in mijn keel. Na een minuut of vier verdween de MIG weer, er gebeurde niks. Toen wist ik dat ik moest doorvliegen.” En waarom het lukte in Moskou te landen? De Chicago Tribune geeft een aardige verklaring: "Het onmogelijke te doen, in plaats van het gewoonweg gevaarlijke, heeft een voordeel: mensen zullen niet geloven dat je het doet, dus zullen ze niet proberen je tegen te houden."

In de rechtszaak wordt Rust veroordeeld tot vier jaar opsluiting in een strafkamp, wegens hooliganisme, het negeren van luchtvaartwetten en het oversteken van de Sovjetgrens. Hij verblijft uiteindelijk niet in het kamp, maar in een Moskouse gevangenis. “De gevangenisstraf was erg zwaar voor mij, als negentienjarige jongen. 22 uur per dag in een kleine ruimte zitten, en twee uur per dag rond mogen lopen in de gevangenistuin was erg moeilijk. De levensomstandigheden waren zo slecht, dat ik vaak wenste dat ik het niet gedaan had.”

Als Reagan en Gorbatsjov in december 1987 een verdrag tekenen om middellange-afstandskernwapens te ontmantelen, besluiten de Russen bovendien om als teken van goede wil naar het Westen Rust vrij te laten. Op 3 augustus 1988 keert hij terug in West-Duitsland, na een gevangenisstraf van veertien maanden. Het is onduidelijk of het verdrag iets te maken heeft met de actie van Rust. Het Russische defensie-apparaat was door de Koude Oorlog en de aanwezigheid in Afghanistan uit de klauwen gegroeid en een enorme - te machtige - kostenpost geworden, Gorbatsjov’s strategie is daarom om hoe dan ook te bezuinigen op defensie.

De Amerikaanse auteur en voormalig directeur van de National Security Agency William Odom stelt dat dankzij Rust de skepsis onder Russen over het leger in ieder geval verder aangewakkerd is: “Als een klein vliegtuigje niet kon worden gedetecteerd en tegengehouden, hoe zou een geavanceerdere aanval van vliegtuigen of raketten dan ooit kunnen worden afgewend?” In de maanden na het incident ontslaat Gorbatsjov honderden van de felle tegenstanders van zijn defensiehervormingen, de grootste ontslaggolf sinds Stalin’s zuiveringen eind jaren dertig. Het is misschien teveel eer om Rust aan te wijzen als hoofdoorzaak, maar Gorbatsjov zal zijn stunt dankbaar hebben aangegrepen. Rust was een geschenk uit de hemel.