Unieke documentaire uit 1966 over Operatie Barbarossa

Een ongekend Duits leger van vier miljoen soldaten moest de Sovjet Unie op de knieën krijgen. De Sovjet-Unie werd verrast, want in 1939 hadden de Sovjet Unie en Duitsland nog in het geheim een niet-aanvalsverdrag gesloten - met beruchte Molotov-Von Ribbentroppact.

Lang bleven de details van de Duitse aanval op de Sovjet Unie onbekend. De Koude Oorlog voorkwam al snel dat Russische betrokkenen over de strijd openlijk wilden praten. VPRO-journalist Dick Verkijk lukte dat in 1966, bij het 25-jarig jubileum, als eerste. Ook kreeg hij een antal van de toenmalige Duitse commandanten te spreken. De documentaire werd daarom zelfs aan de BBC verkocht - een unicum voor een Nederlandse tv-documentaire.

Verkijk vond unieke beelden, omdat hij als eerste westerse journalist in het Moskouse Staatsfilmarchief mocht kijken. Dat ging niet zonder problemen, zei hij later. De Russen verzekerden hem dat die beelden zou krijgen. “Maar toen we weggingen uit Moskou was het er nog niet,” zei Verkijk later. “En toen ik vertrok uit Rusland nog steeds niet. Vijf dagen voor de uitzending werden de beelden ingevlogen vanuit Moskou. We hebben tot zondagochtend, de dag van uitzending, zitten monteren.”

Toch begon de uitzending een half uur te laat, omdat medewerkers van de Russische ambassade in Nederland de documentaire nog wilden bekijken. “Dat is geen probleem,” zei Verkijk, “maar geen censuur. Ze mogen niks veranderen."

Zondagochtend was de film klaar en 's middags kwamen de Russen kijken zonder dat er iets werd veranderd. Dat wil zeggen: de Nederlandse versie bleef ongewijzigd maar op verzoek van de Russische ambassadeur werd er wél geknipt in de editie die naar Moskou werd gestuurd. De toenmalige ambassadeur wilde graag dat er enkele scenes werden verwijderd om te voorkomen dat de Russische partijtop boos zou worden. “Speciaal voor de Russen hebben we een gecensureerde versie gemaakt. Er was niet veel veranderd, maar die concessie hebben we gedaan.”

In de documentaire komen verschillende Russen aan bod die belangrijke functies bekleedden in het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tijdens die gesprekken was steeds een militair adviseur aanwezig, een zekere Strelbitski. “Een aardige man,” volgens Verkijk. “Hij zei de hele tijd garasjoh, garasjoh -  het is goed, het is goed.”

De enige keer dat hij ingreep was toen Sandolov aan het woord was, een Russische generaal tijdens de gevechten. Sandolov vertelde dat hij Stalin had geïnformeerd over de naderende Duitsers, maar dat die informatie werd genegeerd. “Dat kan niet zo hoor," greep Strelbitski in waarop Sandolov een tweede versie vertelde. Ook die was volgens Strelbitski nog steeds te kritisch, waarna Sandolov een derde versie maakte. Het probleem voor de Russen echter was dat Verkijk alle versies verwerkte in zijn documentaire. “Daar waren ze bij ambassade uiteraard niet zo happy mee.”

Ook aan Duitse kant had Verkijk problemen, vooral met de Duitse generaals. “Die waren bereid mee te werken, zolang je maar betaalde. Terwijl dat in die tijd volstrekt niet de gewoonte was. Ongeveer honderd mark, dat is nu niks, maar dat was toen een hoop geld. Zij waren de enigen van iedereen die meewerkte, die geld wilden zien, de rotzakken.” Toch vond Verkijk het, in moreel opzicht, niet moeilijk om de generaals te interviewen: “Ik voel me, en dat bedoel ik niet in opschepperige zin, ver verheven boven dat soort lieden.”

Verkijk had zo zijn eigen manieren om de waarheid boven tafel te krijgen. “Ik heb voorgesprekken met die lui gehad waarin ik doornam wat ik allemaal ging vragen. Destijds had je filmrollen van honderdtwintig meter, dat is tien minuten. Tegen mijn cameraman zei ik: Luister, ik ga rotvragen stellen en dat weet hij niet. Als ik je een seintje geef, moet je er een nieuwe rol opzetten. Zo had ik tien minuten om hem door te zagen. Het zal je niet gebeuren dat je de vraag stelt en de film is op. Zo heb ik ze die rotvragen gesteld.”

Verkijk heeft Operatie Barbarossa opgedragen aan de Sovjet-soldaten die óók voor onze vrijheid gevallen zijn. “En dan moet je goed op de intonatie letten, dus niet de Sovjet-soldaten die ook voor ónze vrijheid gevallen zijn, want dan zou het betekenen dat ze ook voor hun eigen vrijheid zijn gevallen, wat dus niet het geval is.”

Verkijk woont tegenwoordig in Sandy, Utah, in de Verenigde Staten.