65 jaar tv in Nederland: een reconstructie van de eerste uitzending

Het programma voor de eerste tv-avond was zorgvuldig samengesteld. Zoals zestig jaar later nog steeds het geval is was er een polderend compromis gersloten tussen de vier grote omroepen, de AVRO, KRO, NCRV en VARA, die -letterlijk- onder het door een ventilator aangewapperde vlaggetje van de NTS een gezamenlijk programma zouden brengen.

Wat kregen de kijkers van de ongeveer 500 in het land verspreidde tv-toestellen te zien? Vooral veel pratende mannen, zo moet je concluderen als je de radio-opnames die van de uitzending bewaard zijn gebleven terugluistert.

Na de introductie van omroepster en Parool-journaliste Jeanne Roos ("vriendelijk glimlachend, soms te nadrukkelijk knikkend en het hoofd nu en dan schalks terzijde buigend," schreef Het Gooi en Ommeland de volgende dag), mocht de katholieke staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap mr. J.M.L.Th. Cals het medium openen. In zijn toespraak klonk de argwaan tegenover het medium dat in conservatief-christelijke kringen al snel de bijnaam "het oog van de duivel" kreeg, zeker door:

"Dit is het moment waarop we ons moeten bezinnen of deze verworvenheid inderdaad een overwinning des geestes is. Wij zullen ervoor moeten zorgen, dat de techniek middel blijft en niet een doel op zichzelf wordt, anders zou het de dood van de cultuur betekenen. (...) Ik spreek daarom de wens uit dat dit nieuwe medium onder Gods onmisbare zegen in belangrijke mate zal bijdragen aan de spreiding van de cultuur in Nederland." (alleen het geluid is bewaard gebleven: luister hieronder)

De katholieken hadden het in 1951 in tv-land duidelijk voor het zeggen. Na Cals kreeg pater en professor J.B. Kors het woord. Hij bekleedde namens de KRO het voorzitterschap van de Nederlandse Televisie Stichting. Kors richtte zich vooral tot de kijkers, die hij om clementie vroeg voor de technische onvolkomenheden: "Het is een begin en een oefenperiode, dat wil zeggen dat men geen totaal geslaagde programma's mag en moet verwachten. We leven in een zuinige periode, hebben geen bronnen van inkomsten. Men heeft toch met dit pionierswerk willen beginnen. We vragen echter clementie van u kijkers. U zult deze avond moeten erkennen dat de Nederlandse televisie een toekomst tegemoet gaat, waarin ze zal kunnen wedijveren met het buitenland. Er is een wil, een enthousiasme en een aanpakken geweest waardoor we de mensen dankbaar moeten zijn.  We zijn begonnen met een experiment en willen dat het slaagt."

Na Kors kreeg BBC-directeur Sir William Haley het woord. Liefst vijftien jaar nadat de Britten al met tv begonnen waren, feliciteerde hij zijn Nederlandse collega's met hun debuut. Ondertiteling was er vanzelfsprekend niet, zodat de kijkers zelf maar moesten begrijpen wat de Engelsman te zeggen had. "We in the BBC begin to study the impact of television, That impact is great. It is a constand reminder to us that the development of television also is a serious responsibility. Broadcasting is indeed fortunate that within 30 years of its beginning, television has brought to it a new field to pioneer." 

Hoeveel kijkers er na de toespraak van Hailey nog over waren is niet bekend. Toch moet het totale aantal kijkers van die avond niet onderschat worden. Natuurlijk waren er maar 500 toestellen, maar voor elk van die toestellen hadden zich vaak honderden kijkers verzameld. Het blijft een schatting, maar wellicht hebben toch zo'n 100.000 Nederlanders een of meer minuten van het nieuwe "venster op de wereld" aanschouwd.

Na de felicitaties van de BBC-directeur mocht Jeanne Roos de eerste filmreportage aankondigen. Omdat ook in Denemarken het nieuwe medium op dezelfde avond ten doop werd gehouden, kregen de kijkers een reportage te zien die de Denen over hun voorbereidingen hadden gemaakt. "en wij hebben op onze beurt een reportage van de Bussumse studio gestuurd, die vanavond in Kopenhagen wordt uitgezonden," zo horen we Jeanne Roos nog zeggen. Van de Deense reportage is helaas niets bewaard gebleven. De bewaarde radio-uitzending over de eerste tv-avond besluit met een vraag aan een kijker. "Had u de televisie al eens eerder gezien?" vraagt de verslaggever. "Ja," zegt de anonieme kijker, "in Engeland. maar dit vind ik beter." "En hoe vond u het geluid?" "Voortreffelijk, behalve tijdens de rede van Cals. Het heeft mijn verwachtingen ver overtroffen."

Na de reportage van de Deense tv-collega's was het weer tijd voor een toespraak. De voor Philips werkzame professor N.A. Halbertsma was ingehuurd om gedurende liefst twintig minuten de technische finesses van het uitzenden en ontvangen uit te leggen. Hoe Halbertsma dat klaarspeelde weten we helaas niet, want ook de radio vond zijn toespraak blijkbaar niet interessant genoeg om uit te zenden. Een papieren versie van Halbertsma's toespraak is helaas evenmin bewaard gebleven. Dankzij de gemaakte foto's weten we wel dat het NTS-vlaggetje tijdens de toespraak van Halbertsma vrolijk doorwapperde dankzij de ventilator.

Na de toespraak van Halbertsma was -er werd blijkbaar nog in bioscooptermen gedacht!- het tijd voor een pauze. Dat de katholieken het in tv-land voor het zeggen hadden bleek tijdens deze pauze opnieuw. Het eerste pauzebordje dat op de Nederlandse tv verscheen was van originele KRO-makelij. Toch zijn vermoedelijk tijdens de pauze ook de toenmalige logo's van AVRO, NCRV en VARA vertoond, aangezien er foto's met deze logo's bewaard zijn gebleven. Zelfs van VPRO, die niet meedeed aan de eerste tv-uitzending, is zo'n logo bewaard gebleven. Een van de liederen die tijdens de pauze gespeeld werden was het Sinterklaas-liedje "O kom er eens kijken". Ook in 1951 zat de Sinterklaassfeer er blijkbaar al vroeg in het jaar in.

Na de pauze was het tijd voor de "hoofdfilm". Dat zal heel wat hoofdbrekend gekost hebben, want hoe bracht je iets nationaals in een door de verzuiling nog zo vansprekend gescheiden wereld als die van 1951? Sport? Geen denken aan, dan zou je de criticasters eens moeten horen! Cultuur, vanzelfsprekend, het moest natuurlijk iets cultureels zijn. Maar ook iets nationaals en als het kan ook christelijk. Zo is waarschijnlijk lang gedacht en gebrainstormd totdat uiteindelijk de al in 1949 gemaakte film "Het lied van de klok" in zicht kwam. Zat hier niet alles in wat voor alle vier deelnemende omroepen aanvaardbaar was? Carillons: dat was echte nationale cultuur, zeker ook omdat de film gemaakt was bij de oude klokkengieter Van Bergen in Heiligerlee - bekend van de geschiedenisboekjes. En carillons en kerkklokken horen zowel bij de katholieke als de protestantse cultuur, dus ook KRO en NCRV konden tevreden zijn. Alleen de VARA, die zal zich wat minder herkend hebben in "Het lied van de klok", maar ja, in de poldercultuur van 1951 mochten de sociaal-democraten al blij zijn dat ze volwaardig mee mochten praten. Bovendien waren het arbeiders die de klokken goten!

Met tien minuten paste de film ook perfect in het "format" van de tv-ouverture. En het leuke is: we hebben "Het lied van de klok" teruggevonden. In originele staat, dus zonder de strepen en storingen die destijds over het beeldscherm liepen. En het geluid is in deze versie ook vast stukken beter dan hoe het destijds uit de eerste tv-speakers geklonken zal hebben.

Het zal zo tegen negen uur zijn geweest toen Nederland zich klaar mocht maken voor de "grote finale" van de Nederlandse tv-première. Speciaal voor deze avond was de nog onbekende, 39-jarige toneelregisseur en -acteur Willy van Hemert (van katholieke huize!) gevraagd om met journalist/dichter Evert Werkman een futuristisch tv-stuk te schrijven waarin de tv vanzelfsprekend de hoofdrol vervult. Rond het nieuwe medium hing tenslotte een futuristisch aura, en dat zou in een serieus stuk tegelijk de artistieke pretenties van het nieuwe medium kunnen onderstrepen.

Van Hemert en Werkman kwamen uiteindelijk met "De toverspiegel" op de proppen. 'Wie zal de waarde peilen van dit, Uw instrument dat over duizend mijlen de wereld tot u brengt?' is een van de vragen die gesteld wordt. Het verhaal bestaat uit drie delen: heden, verleden en toekomst. Tovenaar Video houdt de mens een spiegel voor, namelijk de "toverspiegel", oftewel de televisiecamera. Door de zoeker van de camera wordt een blik op verleden en toekomst geworpen, waarna de tovenaar en een kind door de deur van de televisiestudio stappen en de woorden 'Heden Geopend' verschijnen.

De cast van "Toverspiegel" zag er indrukwekkend uit. Met Albert van Dalsum, Ank van der Moer en Johan de Meester speelden drie van de toen grootste toneelacteurs mee.

De volledige rolverdeling was: De tovenaar Video - Albert van Dalsum; Jongen - Louis Bouwmeester Jr. (achterkleinzoon van de grote acteur); vrouw jaar 2600 - Hetty Blok; vrouw jaar 1600 - Ank van der Moer; Reder - Johan de Meester; Telegieter - Ad Hooykaas

Makers: Regie Willy van Hemert, Erik de Vries; Scenario Willy van Hemert, Peter Koen, Evert Werkman; Camera Dick de Vilder, Timo de Wit, Frans Marks; Technicus Willem van Vlerken; Decor Peter Zwart.

"Ik had natuurlijk geen flauw idee wat televisie was'', zei Louis Bouwmeester jr. later in de NRC. ,,Maar in de studio was ik wel overal te vinden, want ik vond het er machtig interessant, met die camera's die meer een soort sigarendozen leken, en de regiekamer bovenin. Ik weet nog dat Erik de Vries mij tijdens een repetitie uitlegde hoe het werkte - dat er een zender in de klokkentoren van dat kerkje zat, dat die het signaal naar de zender in Lopik stuurde, en dat die het dan overal naartoe zond. Ik bleef toen een tijdje voor de camera zitten, nam een aanloop en holde naar de regiekamer. Ik dacht dat ik dan kon zien hoe ik als tv-beeld uit Lopik terug zou komen.''

Professor Video liet zijn leerling door de toverspiegel zien hoe men in 1600 geïnformeerd raakte (een Vondeliaanse scène met de acteurs Ank van der Moer en Johan de Meester) en hoe het in het jaar 2600 zou zijn. De cabaretière Hetty Blok speelde een toekomstmevrouw die haar man in het buitenland kon bellen per `televifoon'. Ze was gekleed in futuristisch bedoeld plastic. Daaronder droeg ze een zwarte balletmaillot, beschikbaar gesteld door De Vries' echtgenote Hans Snoek, de grande dame van de Nederlandse dans. ,,Maar dat was helemaal niet nodig'', zegt de latere Zuster Klivia, ,,want binnen vijf minuten was dat plastic pak helemaal niet doorschijnend meer door alle condens die eronder kwam. Zo heet was het er.''

Ook in de herinneringen van Louis Bouwmeester figureert de hitte: ,,Eén van de camera's stond op een kraan. Die cameraman zat met zijn kruin vlak onder de lampen. Dat was natuurlijk niet te harden. En dus stond er een vent met een emmer water onder, die hem steeds nat maakte.''

Hetty Blok had evenmin een omlijnd beeld van de televisie. ,,Niemand had zo'n toestel'', zegt ze, ,,en na afloop had ook bijna niemand het gezien. Ik wist wel dat ik ingehouden moest spelen, want dat kende ik van de film, maar verder kon je je er niets bij voorstellen. Ik denk dat Erik de Vries de enige was van ons allemaal die je van enig idealisme kunt verdenken. Hij had wel het idee dat je de televisie kon gebruiken om de mensen mooie dingen voor te zetten. Mijn enige gedachte was destijds dat ik allemaal heel opwindend en spannend vond, en dat ik 't zo goed mogelijk moest doen. Verder niet.''

Aardige anekdote: Direct na de uitzending is er commotie als twee functionarissen van de arbeidsinspectie een proces verbaal op willen maken wegens kinderarbeid. Ze hebben de elfjarige Louis Bouwmeester Jr., achterkleinzoon van de bekende toneelspeler Louis Bouwmeester, zien spelen. De euforie en drukte in de studio is na de uitzending zo groot, dat de ambtenaren onverrichterzake huiswaarts keren. (zie ook: Sonja de Leeuw: Omroep in Nederland (1993) + "Zweten op eerste tv-avond" (NRC 27-09-2001))