Homo-emancipatie op radio en tv

"Godverdomme! Mannen op praalwagens, met kettingen en zwepen. Ik geneer me als ik zoiets zie. Vieze dikzakken, met alleen een beetje naaigaren om of touwtjes aan. Echt beschamend." Nee, Gerard Reve was niet enthousiast over de Gay Pride als eigentijds symbool van homo-emancipatie. En Reve had recht van spreken, want in 1963 was hij de eerste die op tv openlijk over zijn homoseksualiteit sprak. Bij de AVRO, in de serie Literaire Ontmoetingen met H.A. Gomperts.

In vrijwel elke historische beschouwing van de emancipatie van homoseksuelen in Nederland wordt vermeld dat Benno Premsela op 30 december 1964 als eerste homoseksueel in Nederland openlijk en onder eigen naam op tv verscheen. Hij deed dat in een uitzending van VARA's Achter het Nieuws over het verschijnen van het blad "Dialoog" en het "Cultureel Ontspannings Centrum C.O.C." in Amsterdam, het tot dan toe voor de buitenwereld vrijwel onbekende ontmoetingscentrum voor homoseksuelen. De uitzending sloeg in Nederland in als een bom.

Onder de kop "Interessant programma over de homofilie" schreef Nico Scheepmaker  voor de GPD-bladen een uitgebreide recensie van dit programma:

"De oprichting van de Stichting Dialoog die de bevordering ten doel heeft van  een onbevooroordeelde houding ten opzichte van die leden van de samenleving die homofiel gericht zijn, was voor Achter het nieuws van de VARA aanleiding aandacht te besteden aan de homofilie. Het is de eerste keer (afgezien van zijdelingse opmerkingen daarover van G.K. van ’t Reve in Literaire ontmoetingen) dat dit onderwerp door de televisie werd aangesneden, zij het niet de eerste keer dat de homofilie de aandacht van de televisiemakers genoot want er ligt bij de VARA al geruime tijd materiaal over de homofilie verzameld en opgenomen door Jack van Belle om verwerkt te worden tot een dokumentaire, die echter nog steeds niet gereed is kunnen komen doordat Van Belle halverwege overging naar de schooltelevisie.

Allerlei aspekten van de homofilie die in deze dokumentaire te zijner tijd ter sprake kunnen komen, werden gisteren in de aktualiteiteinrubriek uiteraard niet aan de orde gesteld, al slaagde Bas Roodnat, als journalist al gespecialiseerd in onderwerpen die de doorsnee-burger vreemd zijn, er op voortreffelijke wijze in enkele van die aspekten zoals de wenselijkheid of onwenselijkheid dat lesbische moeders hun kinderen uit een voorgaand huwelijk meenemen in de lesbische verhouding, en het gemis dat homofielen voelen dat uit hun verhouding geen kinderen geboren kunnen worden, kort maar duidelijk en openhartig te berde te brengen. Hij genoot daarbij de steun van Petra en Karin, die op de rug gezien vertelden over hun lesbische verhouding en de reaktie daarop van hun ouders, en van de heren Verdam en Ten Kate, eveneens op de rug gezien zonder dat evenwel de indruk werd gewekt dat zij per se in het verborgene moesten blijven zoals Kees Brusse dat op nogal aanvechtbare wijze met de homofiel in zijn film "Mensen van morgen" had gedaan."

"De voorzitter van Dialoog, de heer Benno Premsela, kwam echter voluit in het beeld, omdat hij het onjuist achtte de indruk te wekken dat Dialoog en het COC een soort in het verborgene werkende organisaties zouden zijn. Ongetwijfeld een moedig besluit, ook al zei hij dat de homofielen in Nederland in een veel gunstiger positie verkeren dan in welk ander land ook. Hij meende dat de tijd voor een stichting als Dialoog nu rijp was ook omdat men tot de konklusie was gegekomen dat de overeenkomsten tussen homofielen en niet-homofielen veel groter zijn dan de verschillen."

"Ongetwijfeld sneed de VARA hiermee een delikaat onderwerp aan, zoals Herman Wigbold in zijn inleiding zei. (NB: deze inleiding ontbreekt in het tv-fragment, MK). Het feit alleen al dat hij het zelf inleidde wees daar trouwens op: er is dan altijd iets bijzonders aan de hand. De leiding van de VARA, zo is mij bekend, is niet dan na ampele overweging tot uitzending overgegaan. Zij heeft er ongetwijfeld goed aan gedaan. Het onderwerp en ook het publiek zijn er rijp voor zoals ook nog de medewerking van dokter Trimbos bewees, die hetzelfde onderwerp trouwens al eerder voor de televisie had willen aansnijden maar zich terugtrok toen bleek dat Jack van Belle er al mee bezig was."

Terecht merkt Scheepmaker op dat schrijver Gerard Kornelis van 't Reve een jaar eerder in het programma "Literaire ontmoetingen" van de AVRO al openlijk over zijn homoseksualiteit had gesproken. Dat programma was niet om meerdere redenen historisch. Het was niet alleen het eerste grote tv-optreden van de "volksschrijver" (in 1961 had hij zijn tv-debuut ook al bij de AVRO gemaakt in een discussieprogramma over het werk van Picasso!), het was bovendien de eerste en tegelijk laatste keer dat de schrijver in één programma was te bewonderen met zijn broer Karel en de dankzij "De Avonden" toen ook al bekende vader van de broers.

Wat er met het door VARA-regisseur Jack van Belle gemaakte filmmateriaal ten behoeve van een documentaire over homoseksualiteit gedaan is, is niet meer te achterhalen. In elk geval is er op tv nooit een documentaire door Van Belle of de VARA uitgezonden. Blijkbaar vond de arbeidersomroep het na deze toch al omstreden tv-reportage voorlopig wel genoeg.

In plaats van de VARA speelde vooral de AVRO een voortrekkersrol in het op tv bespreekbaar maken van homoseksualiteit. De omroep was de eerste die er met Gerard Reve openlijk over sprak, en kwam in 1965 zelfs met het toneelstuk "Geen gewone jongen" op tv. Een nog piepjonge Jacques Commandeur speelt daarin een homoseksuele jongen ("Joop") die bevriend raakt met Bert, gespeeld door Lex Schoorel. Met Kitty Courbois en Piet Hendriks als zijn ouders had dit baanbrekende tv-stuk een topbezetting.

Over het centrale thema van het toneelstuk wordt na afloop nog een uitgebreid gesprek gevoerd met de destijds bekende tv-psychiater, mevrouw R. Swelheim-de Boer. Opvallend daarbij is dat -voor zover bekend voor het eerst - er uitsluitend gesproken wordt over "homoseksuelen" en "homoseksualiteit" en niet, zoals destijds gebruikelijk, over "homofilie" en "homofielen". Even opvallend is dat homoseksualiteit uitsluitend betrekking lijkt te hebben op jongens en mannen. Vrouwelijke homoseksualiteit komt in het gesprek niet aan bod, terwijl Swelheim-de Boer wel de link legt met de vrouwenemancipatie. (Helaas is het vanwege auteursrechten niet mogelijk dit toneelstuk en de nabeschouwing op deze website te bekijken.)

En de VPRO? Die besteedde in 1966 in het radioprogramma "Ronduit" van Peter Flik (hij zou bekend worden als regisseur van het radioprogramma "Het Gebouw") onder de titel "Ik ben homofiel" voor het eerst uitgebreid aandacht aan homoseksualiteit. Behalve Benno Premsela en Gerard (van 't) Reve deden in die uitzending ook socioloog Abram de Swaan, dominee Kroon, pater Gotschalk en biologielerares mevrouw Bremer-Wolf hun zegje.

In 1969, de VPRO is dan na een "revolutie" een progressieve en niet-kerkelijke omroep geworden, wordt Gerard Reve opnieuw uitgebreid geportretteerd en geïnterviewd in een tv-programma van Hans Keller. (hier te zien)

De NCRV besprak homoseksualiteit voor het eerst op tv in 1967 in het programma "Attentie". Dat ging allemaal nog zeer omfloerst, en bovendien verstopt in een geleerd betoog van seksuoloog Dupuis, die in een betoog van een kwartier behalve over homoseksualiteit ook sprak over andere beladen thema's uit de dagelijkse christelijke praktijk zoals "gemeenschap op oudere leeftijd, voorechtelijk geslachtsverkeer en zelfbevrediging." Ervaringsdeskundigen kwamen in die uitzending - hier te bekijken - niet aan het woord.

De KRO durft in 1970 wel een flinke stap verder te gaan. In een programma van meer dan drie kwartier schetst Ad Zonneveld een uitgebreid portret van "een homofiel". Ook de eerste echte mannenzoen is in dit programma te bewonderen.

Vaak wordt gezegd dat naast Benno Premsela en Gerard Reve ook acteur Albert Mol een voortrekkersrol gespeeld zou hebben in het emancipatieproces van homoseksuelen. Of dat waar is valt moeilijk vast te stellen. Het hem opgelegde rolmodel komt waarschijnlijk veel eerder voort uit het feit dat zijn optreden voor velen paste in het cliché-beeld van de nichterige homoseksueel. Of Mol daarom heeft bijgedragen aan de emancipatie valt te betwijfelen: misschien heeft zijn optreden - Mol werd vooral bekend als pannellid in het populaire tv-spellejte "Wie van de drie" - het stereotype beeld wellicht juist (te) lang bevestigd. Over Albert Mol als rolmodel (of niet?) schreef Sanneke Zegwaard in 2005 een scriptie.

Als homoseksueel rolmodel kreeg Mol al snel opvolgers. Paul de Leeuw, Albert Verlinde, Gerard Joling, Gordon en - ja, er zat een vrouw bij! - Claudia de Breij: al snel werd er in Nederland niet meer moeilijk over gedaan.

En de lesbiennes? Hoe emancipeerden die zich? Na het optreden van Karin en Petra in de Achter het Nieuws-uitzending van 1964 blijft het angstvallig stil rond de vrouwenliefde. Homoseksualiteit lijkt jarenlang vooral een mannenzaak. Het trefwoord "lesbisch" levert in het omroeparchief weinig treffers op. Tot de uitzondering behoort het programma "Omroepparochie 't Zand" van de KRO, waarvoor Jan ter Laak in 1976 een interview heeft met het samenwonende stel "Anneke en Margot", van wie we ook dan nog niet de achternamen mogen weten.

Uiteindelijk zorgen de lesbo's zelf voor hun media-emancipatie. Vijftien jaar na het optreden van Karin en Petra komt de VARA eerst met Hoor Haar (1979) en een jaar later met de tv-variant Kijk Haar. Toch is ook dit programma geen vanzelfsprekende spreekbuis voor homoseksuele vrouwen. Zo wordt pas in 1982 in Kijk Haar voor het eerst aan het thema aandacht besteed naar aanleiding van het ontslag van een lerares in België, die op tv openlijk voor haar homoseksualiteit was uitgekomen.

Vanzelfsprekend heeft in het van oudsher verzuilde Nederland elke minderheid recht op eigen zendtijd. Zo kreeg ook de NVSH, de in de jaren zestig sterk in ledental stijgende Nederlandse Vereniging voor Sexuele Hervorming onder de titel "Sextant" (dezelfde titel als het blad) vanaf oktober 1967 eigen zendtijd op radio en tv. Helaas zijn veel van de uitzendingen verloren gegaan in het archief van de vrijwel compleet verschrompelde vereniging, en moeten we het doen met de bewaard gebleven beschrijvingen. Uit die beschrijvingen valt af te leiden dat de emancipatie van de homoseksuele medemens tot een speerpunt van de NVSH behoorde, ook in de tv-programma's. Zo weten we dankzij de bewaard gebleven beschrijvingen dat de kijker op 25 februari 1969 getrakteerd werd op o.a. "Shots van publiek in straten," "diverse verklaringen van jonge homoseksueel en zijn moeder," "Dansende homoseksuelen," "verklaring van Benno Premsela, voorzitter COC," en -vermoedelijk als uitsmijter- "zeer intiem dansende homoseksuelen."

Nico Scheepmaker keek er destijds ook naar, en zag het volgende:

"We kregen Kees te zien, Kees z’n moeder en Kees z’n vriend, zodat eigenlijk alleen Kees de Jongen ontbrak. Benno Premsela, de paus van de homofielen, vertelde dat Nederland van alle landen de meeste tolerantie opbrengt zonder dat het daardoor een paradijs voor homofielen is geworden, en we zagen de jongens dansen op het COC. Hoogtepunt van deze uitzending was het begin waarin Van het Reve (schutspatroon van de homofielen) een soort prozagedicht “Eén op de twintig” voorlas dat ongetwijfeld indruk zal hebben gemaakt, zeker op een ontdooide die van zijn gezond niets afwist.”

Te hopen is dat de Sextant-programma's nog ergens tevoorschijn komen. Dan kunnen we ook nagaan of de NVSH zich in zijn strijd om homo-emancipatie voornamelijk op mannen richtte, zoals je uit de meeste beschrijvingen af zou kunnen leiden.

In 1980 kwam er bij de VPRO onder de titel "Ook zo" een radioprogramma over homo-emancipatie. Daar ging op 28 juni 1980 een unieke nachtuitzending van liefst zeven uur op Radio 1 aan vooraf, de "VPRO-homonachtshow". Lang is gedacht dat dit programma niet op band bewaard was, maar dankzij luisteraar Henk Harskamp dook en onlangs op en is het nu integraal her te beluisteren! Het eerste echte Nederlandse homo-programma, gepresenteerd door Reyer Breed en Diane de Coninck. Op 2 oktober 1980 werd "Ook Zo" voor het eerst uitgezonden.

De NOS nam het programma in 1982 van de VPRO over en gaf het de titel Homonos. Tal van (later) bekende journalisten zetten er hun eerste schreden: Job Frieszo, Nelly Frijda, Aletta van Oosten, Peter van der Vorst, Maino Remmers, Diane de Coninck, Ria Luichies, Theo Verbruggen en anderen. Merkwaardig is de beschrijving die het omroeparchief bij slechts deels bewaarde uitzendingen uit de jaren tachtig toevoegt: "Wekelijks programma met gevarieerde informatie voor vooral homo’s en in mindere mate voor lesbiennes." Wie als columnist in Homonos zijn media-entree maakte was Pim Fortuyn. In 1991 vertelde hij een aandoenlijk verhaal over zijn ontmaagding (hier te beluisteren).

Na de splitsing van NOS in NOS en NPS kwam Homonos bij de NPS terecht. Een prijsvraag leverde de nieuwe naam Het Roze Rijk op. In het voorjaar van 2003 was de laatste uitzending van dit radioprogramma. Er moest bezuinigd worden, en de doelgroepen-programma's werden afgebouwd. Bovendien achtte de publieke omroep de homo-emancipatie in zoverre voltooid dat er geen behoefte meer was aan specifieke homo-programma's. De website van het programma bleef nog tot 2006 bestaan, maar ging ook toen uit de lucht. Vanaf dat jaar was homo-emancipatie geen specifieke taak meer van de NOS of de NPS, maar van de individuele ledenomroepen.

In 1998 werd Gerard Reve - naar zou blijken voor het laatst - uitgebreid geïnterviewd voor de tv-documentaire die Jop Pannekoek onder de titel "Ze willen dat ik schrijf" ter gelegenheid van zijn 75e verjaardag maakte. Daarin blikte Reve terug op zijn rol in de homo-emancipatie. Hij zei daarin o.a.:

"Er is geen groep die mij zo geweldig haatte als de homo's. Omdat ik liet zien dat het iets heel tragisch is. Omdat ik ook het harde en het wrede aantoonde. Homoseksuele relaties mislukken vaker dan heteroseksuele relaties. Het is geen voordeel om het te zijn. En het is tegennatuurlijk. Natuurlijk! Want je hebt die organen gekregen om kindertjes te verwekken. Je hoeft je er niet voor te schamen. Maar je hoeft er ook niet trots op te zijn. En je hoort ook niet halfnaakt over de straten te schuimen. Dat is godslasterlijk. (Reve doelde op de Gay Games en de Gay Parade, MK) Godverdomme! Mannen op praalwagens, met kettingen en zwepen. Ik geneer me als ik zoiets zie. D'r waren vieze dikzakken bij, met alleen een beetje naaigaren om, of touwtjes aan. Dat was echt beschamend. Onkuis. Als het nou een mooie jongen is, dan zeg ik: Het mag niet, maar het is toch esthetisch. Maar 't zijn altijd van die vieze, vuile flikkerkoppen, die je niet eens wil aanraken.(...) Eigenlijk gaan mijn boeken niet over homoseksualiteit. Ze gaan over de ontoereikendheid van de menselijke liefde. En de totale afhankelijkheid van de mens van Gods genade. Homoseksualiteit is net zo tragisch als alles. En het is geen reclame."

En toen kwam Pim Fortuyn, en ging de homo-emancipatie in de media een nieuw tijdperk in. Volkert van der Graaf verhinderde voorlopig dat Nederland als eerste land ter wereld een openlijk homoseksuele premier zou krijgen.

Ondanks de weerzin van Gerard Reve is de Gay Pride, en vooral de zaterdagse Canal Parade, uitgegroeid tot een internationaal symbool van homo-emancipatie en homo-tolerantie. Dat in Nederland de AVRO de Canal Parade uitzent, bewijst de betrokkenheid van de enige van oorsprong algemene omroep van Nederland die Reve in 1963 als eerste over homoseksualiteit op tv aan het woord liet. En ook de KRO, in 1970 voorloper met een indringende documentaire over het leven een homoseksuele jongen, bemoeit zich nadrukkelijk met de homo-emancipatie door middel van programma's als Uit de kast (een concept dat aanvankelijk voor de EO was ontwikkeld, maar daar nog te controversieel werd gevonden) en Flikkerop.

Voorlopig hoogtepunt in de homo-emancipatie op de Nederlandse tv was in 2012 de veel bediscussieerde relatie tussen Edwin en Lucas in de RTL-soap "Goede tijden, slechte tijden." De openlijke zoen- en vrijscènes zorgden tot op Marokkaanse weblogs voor heftige discussies. Positieve en negatieve hielden elkaar in balans, waarbij het wel opviel dat veel negatieve reacties van jonge kijkers afkomstig waren. Hoewel het uitzenden van homo-erotische scenes door RTL werd verdedigd als een "reflectie van de moderne samenleving", kwam er al na een half jaar een einde aan met een dramatische dood (Ebola, geen Aids) van Edwin. Het wachten is ondertussen nog steeds op de eerste voetballers die elkaar openlijk de liefde betuigen.