Het joodse verleden van Isa Hoes

De joodse gemeenschap kent een lange migratiegeschiedenis. Al eeuwenlang reizen ze van het ene naar het andere land, op de vlucht voor vervolging of jodenhaat. Maar niet alle joodse migranten zijn vluchtelingen. Joden zijn van oudsher een volk dat zich veel bezighoudt met handel en geldzaken. Betere economische omstandigheden in een ander land of gebied vormen ook een belangrijke drijfveer voor migratie.

Vanwege de burgerlijke gelijkstelling van joden in Nederland en de opkomende textielindustrie trekken in de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw veel joden naar Twente. In Enschede groeit het aantal joodse inwoners zo rap dat de synagoge, nauwelijks vijftig jaar na de opening in 1865, niet groot genoeg meer is. In de stad wonen op dat moment ongeveer 1300 joden. Een deel van de gemeenschap heeft al een klein fortuin opgebouwd binnen de textielindustrie en besluit in 1913 om een nieuwe synagoge te bouwen. Het resultaat staat in 1928 is niet alleen een kunstwerk, maar ook een uiting van zelfbewustzijn.

Niet overal in Twente kennen de joden voorspoed. Iets ten noorden van Enschede ligt de stad Oldenzaal. Hier gaat het aan het einde van de negentiende eeuw mis. In 1892 gaan de lokale katholieken op bedevaart naar Kevelaar. De terugkeer naar Oldenzaal gaat gepaard met geweld en vernielingen, specifiek gericht tegen de joodse bevolking. Katholieken vallen de joden lastig en vernielen de ramen van hun woningen en de synagoge.

Het katholieke dagblad De Tijd schrijft in 1892 over de opstootjes: “men moge bedenken, dat de Joden hun vooruitgang aan de Christenen te danken hebben; zonder ons kunnen zij niet leven, en door onze centen worden zij rijk”. De joodse gemeenschap in Oldenzaal telt aan het begin van de opstootjes ruim tweehonderd inwoners. Dertig jaar later is dat aantal gehalveerd. Veel joden zijn vertrokken naar andere dorpen en steden waar ze kans maken op een betere toekomst.

De textielfabrieken in Twente ontwikkelen zich vanaf 1850 in een rap tempo. Het zijn vaak echte familiebedrijven. De textielfamilies beginnen met een kleine spinnerij of weverij en bouwen dat binnen enkele generaties uit tot een bloeiend imperium. Door onderling te trouwen groeien de fabrikantenfamilies in Twente bovendien uit tot een geïsoleerde elite met een hoge sociale positie.

Hun fabrieken bieden werk aan duizenden arbeiders in de streek. Hele gezinnen, zowel mannen, vrouwen als kinderen, werken de klok rond in slecht geventileerde kamers vol machines. In de bedrijfsfilm uit 1923 zien we beelden uit een Twentse fabriek. Volgens de film hebben de werknemers geen bezwaar tegen het oorverdovende lawaai in de fabriekshal. “Zij spreken op de manier van doofstommen, met hand- en vingergebaren.”

Toch zorgen de slechte arbeidsomstandigheden en de lage lonen regelmatig voor conflicten en stakingen in de textielfabrieken. De fabrieksdirecteuren ontwikkelen een geheel eigen methode om met deze protesten om te gaan: ‘het Twentse stelsel’. Zodra in één fabriek de arbeiders gaan staken, sluiten meerdere fabrieken hun deuren. Op deze manier breken de stakingen snel, want de arbeiders kunnen niet zonder hun inkomen.

De werk- en leefomstandigheden van de arbeiders staan lijnrecht tegenover het rijke leven van de fabrieksdirecteuren en hun families. Desondanks is voor beide groepen de ineenstorting van de textielindustrie in de jaren zestig en zeventig een regelrechte ramp. Na de Tweede Wereldoorlog krijgen de Twentse fabrieken felle concurrentie uit lagelonenlanden en de katoenindustrie is ten dode opgeschreven. De textielfamilies verliezen hun bedrijven en moeten hun riante levensstijl beëindigen. Voor de arbeiders zijn de vooruitzichten nog dramatischer, hun bron van bestaan is verdwenen.