Anne Frank: The making of

De ontstaansgeschiedenis is bekend. Als enige van zijn gezin overleeft Otto Frank de Bergen-Belsen en keert naar Amsterdam terug. Van Miep Gies krijgt hij de hem onbekende dagboekaantekeningen van Anne, en werkt ze (niet compleet, zoals later zal blijken) uit. Frank geeft het manuscript aan het bevriende echtpaar Jan en Annie Romein-Verschoor, ook om te kijken of zij er een uitgever voor kunnen vinden. Ze lezen het, en zijn er direct door gegrepen.

Op 3 april 1946 verschijnt op de voorpagina van Het Parool het beroemd geworden artikel “Kinderstem” van Jan Romein: het eerste verhaal over het dagboek. Romein schrijft daarin o.a. zijn vaak geciteerde zin:  “Voor mij is in dit schijnbaar onbetekenende dagboek van een kind alle afzichtelijkheid van het fascisme belichaamd, méér dan in alle processtukken van Neurenberg bij elkaar.”

Toch valt het niet mee in het nog door papierschaarste geteisterde bevrijde vaderland een uitgever te vinden voor het dagboek. Uitgevrij Contact zegt uiteindelijk toe en brengt op 25 juni 1947 'Het Achterhuis' uit in een oplage van 3000 exemplaren. Annie Romein-Verschoor schrijft een inleiding. De recensies zijn positief. Al snel komt er een tweede en derde druk van liefst 10.000 exemplaren.

De eerste druk is snel uitverkocht, in december 1947 volgt de tweede en in februari 1948 de derde druk van 10.000 exemplaren. In 1950 verschijnt 'Het Achterhuis' in het Duits en Frans, twee jaar later is er ook een Engelse vertaling die ook in de Verenigde Staten verschijnt. Otto Frank vindt het heel belangrijk dat er ook een Duitse vertaling komt en in 1957 maakt hij zich ook zeer sterk voor een goedkope uitgave van het dagboek in Oost Duitsland.

Voor een echte doorbraak van Het Achterhuis zijn Broadway en Hollywood nodig. Na een eerste, door Otto Frank afgekeurde toneelbewerking van Meyer Levin, bewerkt het echtpaar Francis Goodrich en Albert Hackett het boek om tot een toneelstuk. De bewerking is vrij, maar Otto Frank is er tevreden over. Op 5 oktober 1955 vindt de première plaats in het Cort Theatre op Broadway in New York. Otto Frank besluit om niet zelf te komen kijken. Hij verexcuseert zich met de woorden: 'Het toneelstuk is eigenlijk een deel van m’n leven en voor mij is het idee erg pijnlijk, dat mijn vrouw, mijn kinderen en ik op het toneel zullen staan. Daarom kan en wil ik het stuk niet zien.”

Het succes van het stuk is enorm. 'The Diary of Anne Frank' wint zelfs de prestigieuze Pulitzerprijs voor toneel. Het stuk komt nu ook naar Nederland. De première vindt op 27 november 1956 plaats in bijzijn van Koningin Juliana en Prins Bernhard. Dankzij een opname van de AVRO-radio is er een kort fragment van die première bewaard gebleven. Op Broadway blijft het stuk drie jaar lang geprogrammeerd. Daarna trekt het jarenlang door heel Noord Amerika.

Journalist Max Tak schrijft over het toneelstuk: 'Er gaat niets boven volmaakt toneel, en zeldzaam is de gelegenheid om daarvan getuige te zijn. Met The Diary of Anne Frank hebben schrijvers, regisseur en acteurs die zeldzaamheid geschapen. Nooit voelde ik zo duidelijk in welk een mate kunst van de werkelijkheid afhankelijk is als gedurende deze première.'

Het stuk krijgt ook een Duitse variant. Meer dan twee miljoen Duitsers komen kijken Na afloop is het vaak minutenlang stil.

Na Broadway lonkt Hollywood. In 1958 wordt er van het toneelstuk een film gemaakt door regisseur George Stevens. Voor de opnames wordt het originele Achterhuis gebruikt. Voor het eerst sinds de bevrijding marcheren er weer Duitse soldaten over de Prinsengracht.

Shelley Winters speelt mevrouw Van Pels. In haar memoires staat zij uitgebreid stil bij de film. Zij herinnert zich een ontmoeting met Otto Frank: 'Op een dag, toen wij al een maand of vier aan het filmen waren, vertelde George Stevens ons dat wij met Otto Frank zouden lunchen. Hij had het toneelstuk nooit gezien, dat was te zwaar voor hem. Het was erg moedig van hem om 's middags te komen en te kijken naar de opnames. We lunchten met hem in onze armoedige, stinkende kleding uit het Nederland van de Tweede Wereldoorlog. Hij bekeek de acteurs, die zijn vrienden en familie speelden. Hij beefde en had tranen in zijn ogen.'

De film 'The Diary of Anne Frank' gaat op 18 maart 1959 in première. Hoewel de film geen kassucces is, wint hij wel drie Oscars. In april 1959 is de Nederlandse première van de film. Net als eerder bij het toneelstuk is het Koninklijk Huis ook bij deze première vertegenwoordigd door koningin Juliana en prinses Beatrix. Aan het einde van de voorstelling wordt het Wilhelmus gespeeld.

De buitenlandse aandacht voor Het Achterhuis komt net op tijd. Het pand staat in de jaren ’50 op de nominatie om gesloopt te worden. Dankzij een oproep van burgemeester Van Hall op tv en in het bioscoopjournaal, komt er genoeg geld binnen om Het Achterhuis te behouden en restaureren. In 1961 is de restauratie voltooid, inclusief een educatief jongerencentrum. In datzelfde jaar wordt het dagboek van Anne Frank ook voor het eerst als ballet uitgevoerd.

In 1959 maakt Jan Vrijman voor de AVRO  een tv-documentaire onder de titel “Het wonder van Anne Frank” over het succes van het dagboek. Die film is op deze pagina te zien.

In 1984 poetst Jeroen Krabbé het aloude stuk van Goodrich en Hackett opnieuw af en brengt het in een bewerkte versie opnieuw in het theater.  Op 9 mei 1985 brengt de TROS het in compleet op tv, in een registratie van ruim twee en een half uur.

De rolverdeling van toen: Regisseur en Otto Frank, Jeroen Krabbé; Edith Frank, Truus te Selle; Margot Frank, Edith Andriesse; Anne Frank, Jip Wijngaarden; Meneer van Daan, Guus Hoes; Mevrouw van Daan, Nelly Frijda; Peter van Daan, Frank Rigter; Meneer Dussel, Robert Sobels; Miep Gies, Liesbeth Struppert; Meneer Kraler, Ernst Zwaan.

Inmiddels is er bijna geen taal meer waarin Het Achterhuis niet is verschenen: het boek is wereldwijd een icoon van het leed van de Holocaust geworden.

Om dat verhaal levend te houden, vond het Anne Frank Fonds in Basel, opgericht door Otto Frank, dat het tijd was voor een nieuwe toneelversie. Anders dan in 1955 vond men dat die nieuwe versie een origineel Nederlandse moest zijn. In het werk van de schrijvers Leon de Winter en Jessica Durlacher, beiden tweede generatie Holocaust-slachtoffers, is de oorlog en de jodenvervolging een vast thema. In 2005 waren ze gastdocenten aan de Universiteit van Berkeley voor het vak "Anne Frank and After". Voor het speciaal voor de gelegenheid gebouwde nieuwe Theater Amsterdam schreven zij in 2014 een nieuw toneelstuk over Anne Frank, getiteld ANNE, dat liefst drie jaar lang vrijwel dagelijks een volle zaal trok.

Met zo'n jarenlange en massale belangstelling voor het dagboek van een ondergedoken joods meisje, is het niet verwonderlijk dat alles wat met haar te maken heeft wereldwijd belangstelling krijgt. Zo werd er jarenlang strijd geleverd om de aloude kastanjeboom die in de tuin achter het Achterhuis stond en waar Anne vanuit haar slaapkamer tijdens haar onderduik op uitkeek, te behouden. Ondanks boomchirurgen en stalen constructies woei de boom in 2010 definitief om. Een buurman die de laatste kastanjes van de boom geraapt had, kreeg daar op e-bay 7000 euro voor (die hij vervolgens aan de Anne Frank Stichting doneerde).

En inmiddels staat er alweer een nieuw toneelstuk op stapel. Anne van der Burg (25) zal in het theaterseizoen 2017/2018 de hoofdrol spelen in het toneelstuk "Het Achterhuis", dat geschreven wordt door Ilja Leonard Pfeijffer en geregisseerd door Johan Doesburg. De Anne-verbeelding houdt dus voorlopig nog niet op.

En zo kon het dus ook gebeuren dat een achtregelig versje uit een poesiealbum 140.000 euro opleverde. De eerste vier regels luiden: "Hebt ge uw werk niet goed gedaan, Kostbare tijd verloren, Grijp opnieuw de arbeid aan, Beter dan te voren." Deze regels blijken al in 1938 te zijn gebruikt. De vier regels die volgens heeft Anne vermoedelijk zelf geschreven: "Hebben anderen u gelaakt, Wat ge hadt misdreven, Zorg dan dat ge het beter maakt, Dat is antwoord geven.”