Het vet van vroeger

Onzeker over de hoogte van uw cholesterolgehalte? Geen probleem, iedereen kan deze maand gratis de Nationale Cholesteroltest doen om zijn of haar cholesterolgehalte te meten. Deze test valt onder het preventieprogramma van de Rijksoverheid, met als doel een gezonder en vitaler Nederland. Het begrip cholesterol wordt te pas en te onpas gebruikt; het is een huis- tuin- en keukenwoord geworden. Dat was begin jaren ‘70 wel anders.

Naarmate de welvaart na 1945 toenam at men steeds meer vet. Voedseldeskundige Martijn Katan: “In Nederland was dat vooral melkvet: roomboter, kaas, bak- en braadvet, volle melk, volle koffiemelk, volle yoghurt, alles vol. Omdat de oorlog voorbij was en men weer wat geld had, kocht men iedere dag een stuk vlees, lekker vet. Maar dat waren allemaal verzadigde vetten die de concentratie cholesterol beïnvloedden.” Cholesterol is volgens Katan een vetachtig stofje, vergelijkbaar met siliconen. Een wit poeder dat wordt gemaakt door je eigen lichaam, door de lever. Het is nodig om de hersenen te vormen en om hormonen te maken, zoals geslachts- en bijnierschorshormonen. Alleen moet je er niet teveel van in je bloedsomloop hebben. Afhankelijk van wat je eet wordt het verkeer van cholesterol in de slagaders steeds drukker met meer kans op ongelukken.

Inmiddels is dat algemeen bekend. Maar na de oorlog was niemand zich ervan bewust dat een verkeerd eetgedrag risico’s met zich meebracht. In bedrijfskantines aten werknemers gretig huzarenslaatjes en kroketten, krokant gebakken in verzadigd vet. Wat kon daar nou verkeerd aan zijn? Wie hard werkte, moest goed eten. En na het eten een sigaretje, men rookte namelijk ook dat het een lieve lust was. Totdat er alarm werd geslagen: het aantal hart- en vaatziekten in 1972 was tot een schrikbarend hoge piek gestegen. Vaak nog jonge, slanke werkende mannen werden getroffen door hartinfarcten. Zij moesten stoppen met werken en verdwenen in de Ziektewet. Wat was er aan de hand?

In die periode kwam Bart Dekker als medisch directeur werken bij de Hartstichting. Hij maakte een studiereis naar Amerika. Uit Amerikaans onderzoek bleek dat een te hoog cholesterolgehalte in het bloed het risico op hart- en vaatziekten vergrootte. Er zou bovendien een verband bestaan tussen cholesterolgehalte en voeding. Dekker raakte bevlogen door deze Amerikaanse cholesterolrage.

Cholesterol werd zijn missie. Dekker wilde van cholesterol een huishoudwoord maken. Nederlanders moesten zich bewust worden van de risico’s van een te hoog cholesterolgehalte. Bewustzijn zou immers bijdragen aan een daling van hart- en vaatziekten. Wat betreft het verband tussen cholesterol en voeding zocht hij contact met de Landbouwhogeschool in Wageningen. Daar leidde hoogleraar Jo Hautvast de afdeling Humane Voeding. Hautvast: “Voor de oorlog was cholesterol wel bekend, maar het was nog geen issue. Pas toen dat aantal hart- en vaatziekten zo hoog werd, kwam er een associatie met cholesterol naar boven en toen kwam de vraag bij ons op: welke invloed heeft voeding eigenlijk op cholesterol?”

Onder leiding van Hautvast promoveerde student Daan Kromhout met een onderzoek over cholesterol bij kinderen in verschillende gebieden. Martijn Katan ging steeds meer praktisch onderzoek doen naar voedsel om te kijken hoe aangepaste voeding het cholesterolgehalte beïnvloedde. Katan: “Wij hadden allemaal het evangelie: roken, bloeddruk, cholesterol. En cholesterol, daar konden wij iets aan doen”.

De Hartstichting subsidieerde veel onderzoek in Wageningen. Daarnaast onderhield de Landbouwhogeschool nauwe banden met Unilever. Hautvast: “Unilever was als groot bedrijf sterk in oliën en vetten. Dat werd het grote issue eind jaren ‘70. Verzadigde vetten verhoogden het cholesterolniveau. Unilever was toen al bezig met de “Becel-story”. Becel, goed voor hart en bloedvaten, wie kent die slogan niet?

De Hartstichting verspreidde massaal voorlichtingsmateriaal door het land. Zo ook de folder “De Binnenvetter”, met de tekst:
“Geef de binnenvetter geen kans. Iedereen loopt de kans aan de binnenvetter ten prooi te vallen. Al bij de geboorte begint dit monster zijn werk. Krijgt hij nu maar, jaar in jaar uit, lekker veel en lekker vet voedsel, veel cholesterol en veel suiker, dan gaat hij ongestoord zijn gang. Laag voor laag metselt de binnenvetter de bloedvaten dicht en na 35-40 jaar zit ’t al vaak genoeg verstopt daar binnen. Gevolg: hartinfarct. Laat het zover niet komen! Doe er wat aan…bij u en vooral bij uw kinderen…nu!”

Er kwamen cholesterolwijzers. “Dat was echt iets unieks”, zegt Dekker. “Nu zijn overal wijzers van, maar in die tijd was dat nieuw, toen had je alleen de richtingaanwijzer van de ANWB”. Naast de wijzers kwamen placemats met voorlichting over gezonde voeding en de Hartstichting ontwikkelde zelfs een elektronische voedingsquiz. In eerste instantie lag de nadruk op cholesterol, later werd vet het aandachtspunt, en verscheen de frituurwijzer. Volgens Katan werd friet gebakken in geharde plantaardige vetten. Dat telde op en had allemaal invloed.

Katan verscheen in het televisieprogramma De Sterrenplaybackshow van Henny Huisman om uit te leggen wat cholesterol eigenlijk precies was. Katan: “Ik had allemaal harten op sterk water bij me. En ik had dit potje cholesterol meegenomen en daar liet ik wat van zien. Dan wees ik aan waar bij de lichaamsslagader allerlei verdikkingen zaten en dat als je zus en zo zou eten, je verstoppingen van de aders kon voorkomen. Henny Huisman gaf mij schouderklopjes en riep: ‘Dat komt wel goed en dan nu: de muziek!’”

Als ware zendelingen trokken diëtistes van de Hartstichting langs bedrijfskantines om te wijzen op het gevaar van hoog cholesterol en te waarschuwen voor verkeerd vet. Alix Bruens bezocht met cholesterol- en frituurwijzer in de hand bedrijfskantines in het Rotterdamse havengebied, waar ze kerels in kantines uitleg gaf over het nut van de gezonde snack. Bruens: “Ik maakte bedrijven mee, dat waren vooral de blue-collarbedrijven, waar de werknemers zo boos waren als de gehaktbal niet meer elke dag over de counter ging, dat ze echt bereid waren de beheerder over de kantinebalie te trekken.”

Ruud Schepman werkte als bedrijfsleider in de Philips bedrijfskeuken, waar hij 3.000 kroketten per dag verkocht: “Werknemers aten het liefst de platte hap: kroketten, belegde broodjes, gevulde koeken en pennywafels. We hebben wel eens geprobeerd om Italiaanse slaatjes met groente en reepjes zalm erdoor te verkopen, maar dat wilden ze niet. Vette huzarensalade met ei en mayonaise en natuurlijk de kroket, dat was wat ze wilden!”

Niet iedereen was overtuigd van het verband tussen cholesterol en voeding. Met name uit medische hoek kwam kritiek; hart- en vaatziekten behoorden tot het terrein van de medische wereld, dat had niets met voedsel te maken. Hautvast werd zelfs op het matje geroepen bij de Directeur-Generaal van het Ministerie van Volksgezondheid. Hautvast: “Hij zei: ‘Ja, meneer Houtvast, ik heb brieven gekregen van artsen die het niet eens zijn met wat u doet. Zij vinden dat “de boeren van Hautvast” zich niet bezig moeten houden met cholesterol, dat is dokterswerk’. Het was wel duidelijk dat artsen vonden dat gezondheid hun traject was.” Een arts die zich daar inderdaad fel over uitliet was Frits Meijler. Hij stelde in 1978 het door de Hartstichting gepropageerde verband tussen voeding en hartziekten ter discussie en bestreed de cholesterolthese vanuit Wageningen. Hij uitte zijn kritiek regelmatig in televisieprogramma’s.

De missie van Dekker is echter gelukt, ondanks de kritiek vanuit medische hoek. Bovendien is het aantal hart en vaatziekten sinds 1945 met de helft gedaald. Niet omdat Nederlanders ineens massaal aan de gezonde snack gingen. Dat hielp ook, maar vooral van invloed waren de cholesterolverlagende medicijnen die op de markt kwamen in de jaren ‘80. Katan: “Het probleem is nu niet meer cholesterol. Het probleem is nu overgewicht. Het probleem van vetzucht is een totaal ander probleem en dat is ook een veel ongrijpbaarder probleem…”

Research: Mirjam Gulmans en Hannah Dogger
Regie: Yaèl Koren

Uitzending: do 27 feb 2014, 21.30 uur, Nederland 2.