Het lelijke eendje van de televisie

"Dit is weer eens een uitzending voor politieke partijen en ehm… nu staan acht van de tien Nederlanders op, gaan naar hun tv-toestel en schakelen uit, of over naar het andere net." Berend Jan Udink in 1971 namens de CHU. Net als veel van zijn collega's weet Udink welke reactie de politieke filmpjes bij de meeste Nederlanders oproepen. Vervolgens richt hij zich tien minuten op de kijker die toch is blijven zitten.

Udinks tekst is het verhaal van het lelijkste eendje van de tv in een notendop. Bevochten in het radiotijdperk, toen de verzuilde omroepen niet het ideale podium boden voor de politieke boodschap. Vooral de VVD hamert op radiotijd die de partij zelf, naar eigen inzicht mag invullen. De liberalen missen een warme band met één van de verzuilde omroepen, zoals de KVP die heeft bij de KRO.

In 1959 zijn de eerste tv-spotjes te zien in de verkiezingsperiode. Dit bevalt kennelijk zo goed, dat de Zendtijd voor Politieke Partijen vanaf 1962 het hele jaar door wordt uitgezonden. Elke politieke partij is ineens een omroepje geworden. Sommige partijen pakken flink uit met mooie filmrollen die gedraaid zijn voor politieke bijeenkomsten. De meeste programma's zijn echter minutenlange monologen op camera, afgesloten met het partijlogo.

Veel politici lijken niet geschapen voor het televisievak. Na vier jaar worden de uitzendingen geëvalueerd met dramatische cijfers. "Niets heeft zo bijgedragen tot prestigeverlies van de grote politieke partijen en van de politiek in het algemeen als de wekelijkse politieke uitzendingen. De partijen zouden er wijs aan doen deze uitzendingen zo spoedig mogelijk af te schaffen", schrijft journalist Herman Wigbold in 1966. Na een rondgang van het Algemeen Dagblad blijken de partijen zelf ook niet gelukkig met de uitzendingen. Toch worden de spotjes niet afgeschaft.

In de jaren zeventig boeken de uitzendingen zelfs een succes. De partijen werven die jaren veel nieuwe leden, soms wel tienduizenden per jaar. En direct na de politieke uitzendingen staat de telefoon roodgloeiend met nieuwe leden. Hans Wiegel is dan stemmenkanon voor de VVD: "Die spotjes werden na het journaal uitgezonden en zodra ons telefoonnummer in beeld werd gebracht kwamen er honderden telefoontjes, tot diep in de nacht."

Afhankelijk van de lijsttrekker en het campagneteam wordt de zendtijd telkens op andere manieren ingevuld. Kleine partijen hechten veel belang aan de uitzendingen, omdat zij vaak moeite hebben in de publiciteit te komen. Er wordt extra geld uitgegeven, bovenop de overheidssubsidie die elke partij krijgt voor de propagandafilmpjes. Beroemd is het filmpje van het net opgerichte D'66, waarin Hans van Mierlo mijmerend over de grachten loopt. Het sterke debuut krijgt in de jaren daarna echter geen passend vervolg. Ander campagneteam, andere filmpjes.

De partijen geven de gratis zendtijd maar niet op. Kleine partijen niet omdat ze alles aangrijpen om hun standpunten uit te dragen en grote partijen eigenlijk om de zelfde reden niet. Wel worden de filmpjes korter. Liever een pakkend filmpje dan een lang betoog. De SP wil om die reden ook reclamezendtijd kopen. Dit heeft nog heel wat voeten in de aarde, want wie zet de politieke boodschap nou tussen de wasmiddelen, zo is de teneur. Lijsttrekker Jan Marijnissen: "Wij hadden er wel geld voor over om gehoord en gezien te worden. En dan lekker kort, dan kan je ook niet wegzappen."

Wijsheid komt met de jaren. In 1998 koopt de SP korte spotjes in het STER-blok, tien jaar eerder is Marijnissen nog woest als de Zendtijd voor Politieke Partijen wordt ingekort van tien naar vijf minuten. "Ja, toen dacht ik jongens, wat is nou tien minuten!" En in de huidige tijd duren de propagandafilmpjes van drie minuten, die dagelijks vlak voor het middag- en zes uur journaal worden uitgezonden gevoelsmatig nog heel, heel lang.

Tekst en research: Maarten Blokzijl
Regie: Reinier van den Hout

Uitzending: do 13 mrt 2014, 21.30 uur, Nederland 2.