Een ongewenste CIA-agent

Na de publicatie van Inside the Company in 1975 komt Philip Agee in de problemen. In Engeland, waar hij op dat moment woont, wil de Labour-regering hem niet meer hebben. Agee maakt zich, door het publiceren van de namen van CIA’ers die op Amerikaanse ambassades als undercover werken, schuldig aan staatsgevaarlijke activiteiten. Er volgen protestacties, een debat in het Lagerhuis, maar minister Merlyn Rees van Binnenlandse Zaken is onverbiddelijk; Agee moet eruit. En hij vertrekt, naar het enige land waar hij heen lijkt te kunnen: Nederland.

Philip Agee vraagt een verblijfsvergunning aan. Op dat moment is in Nederland het linkse kabinet Den Uyl aan de macht en staatssecretaris Zeevalking van Justitie moet over die aanvraag beslissen. Over die aanvraag is veel te doen, zo blijkt uit documenten die Andere Tijden hierover achterhaalde. Minister Van Agt van Justitie dringt er namens minister Van der Stoel van Buitenlandse Zaken bij Zeevalking op aan deze vergunning niet te verlenen. Het toelaten van Agee in Nederland zou volgens hem de goede relatie met de Amerikanen schaden. Ondanks die bezwaren beslist Zeevalking anders. Agee mag naar Nederland komen, in eerste instantie voor drie maanden en onder de voorwaarde dat hij geen activiteiten zal ontplooien die de nationale veiligheid, inclusief de goede verhoudingen van Nederland met andere landen, zullen schaden. Op 3 juni 1977 arriveert hij bij Hoek van Holland.  

Direct na zijn aankomst neemt Philip Agee contact op met de Amsterdamse advocaat Willem van Bennekom. Samen proberen ze de verblijfsvergunning te verlengen, of beter nog, permanent te krijgen. Agee betrekt een appartement aan het Olympiaplein in Amsterdam en laat ook zijn kinderen overkomen. Van Bennekom herinnert zich het huis als een tussenstation: "Overal boeken en onuitgepakte dozen." Tussen die boeken werkt Agee door, al dan niet met hulp van vrienden. Een van hen is Louis Wolf die hem een paar keer in Nederland bezoekt. Samen werken ze aan een nieuw boek, waarin de rol van de CIA in het Europa van na de Tweede Wereldoorlog wordt belicht. Daarnaast willen ze alle CIA-medewerkers die ze tot dan toe verzameld hebben, publiceren. Louis Wolf: "Die namen hebben we zelf gevonden, door informatie uit openbare archieven bij elkaar te brengen."

De Nederlandse inlichtingendienst, de BVD, twijfelt aan deze lezing. Ook hierover vond Andere Tijden nieuwe documenten. Volgens de dienst heeft Agee bij zijn werk ondersteuning gekregen van de DGI, de Cubaanse inlichtingendienst. Melvin Goodman, voormalig hoofd van de afdeling Sovjetanalyse van de CIA, bevestigt nu dat de Amerikanen over betrouwbare informatie beschikten, dat Agee contacten met de DGI en de KGB onderhield: "Onze infiltratie en bronnen waren toen zo goed, we wisten precies wie wat deed op welk moment. Agee was on the Cuban payroll." De Amerikanen blijven er dan ook bij de regering in Den Haag op aandringen Agees verblijfsvergunning niet te verlengen. Via de ambassade laten ze keer op keer weten dat ze liever zien, dat Agee zo snel mogelijk vertrekt.

Bram Stemerdink, dan net aangetreden als minister van Defensie in het kabinet Den Uyl, herinnert zich dat hij tijdens zijn bezoeken aan de tweede man op de Amerikaanse ambassade wordt gepolst: "Die vroeg me dan: zit er al een beetje schot in de zaak?" De zaak Agee ligt gevoelig. Een deel van de Nederlandse bevolking is helemaal niet gecharmeerd van de Amerikaanse interventies in die tijd. De val van Allende in Chili, de oorlog in Vietnam. "De buitenlandpolitiek van de Verenigde Staten was toen buitengewoon omstreden," zegt Harry van den Bergh, Tweede Kamerlid voor de PvdA en pleitbezorger van Philip Agee.

In september 1977 verlengt staatssecretaris Zeevalking Agees verblijfsvergunning met nog eens drie maanden, een beslissing waar hij "politiek gezien niet onderuit kan". Het kabinet Den Uyl is intussen demissionair, de verkiezingen zijn geweest en de formatie voor een tweede kabinet Den Uyl is in volle gang. In november neemt deze een beslissende wending. De PvdA wordt buitenspel gezet. Het eerste kabinet Van Agt komt aan de macht, samen met de VVD van Hans Wiegel. Ook voor de zaak Agee is dit beslissend. Het nieuwe kabinet kijkt heel anders naar een uit de school klappende ex-spion en is veel meer op de hand van de Amerikanen.

Na twee hoorzittingen bij de dienst vreemdelingenzaken van het ministerie van Justitie wordt de verblijfsvergunning van Agee ingetrokken. Hoe dat precies moet worden meegedeeld, zonder dat er door advocaat Van Bennekom een speld tussen te krijgen is, blijft nog een puntje. "Aan de ontwerp-beschikking inzake de afwijzing van het herzieningsverzoek van Agee is ijverig gedokterd," schrijft het ministerie van Justitie. Het uiteindelijke argument luidt, dat Agee zich niet aan de afspraken heeft gehouden. Door zijn werkzaamheden heeft hij wel degelijk de goede verhoudingen tussen Nederland en de bondgenoten geschaad. Hij zal het land eind maart 1978 moeten verlaten. Maar dan is Agee al getrouwd met zijn Duitse vriendin Giselle Roberge en op weg naar Hamburg. Daar zet hij zijn werk voort, op en neer reizend tussen Duitsland en Cuba. Agee sterft in 2008, in Havana.

Tekst en research: Carolien Brugsma, Lizzy van Winsen
Regie: Paul Ruigrok

Uitzending: do 27 mrt 2014, 21.30 uur, Nederland 2.