Adjudant van de keizer

‘Eijsden, 11 november 1918

’s Morgens om 9.20 uur zette de trein zich in beweging. Over Maastricht, Roermond, Venlo, Nijmegen en Arnhem reed de trein naar het station Maarn. Het hele land wist van de tocht van de Duitse keizer. In alle steden, dorpen en zelfs langs de spoorbaan stonden de mensen bij duizenden. Overal tot Arnhem gejoel, gefluit, opgeheven vuisten en het gebaar van hals afsnijden. Het was ronduit weerzinwekkend. Waarom kon men de keizer dat niet besparen!’

In zijn dagboek beschrijft Sigurd von Ilsemann hoe hij als adjudant van de Duitse keizer Wilhelm II op 11 november 1918 door Nederland reist. Het is de dag van de wapenstilstand, Duitsland heeft de Eerste Wereldoorlog verloren. In het land is de revolutie uitgebroken en de keizer vlucht naar Nederland. Tot aan de dood van Wilhelm in 1941 houdt de trouwe adjudant Von Ilsemann een dagboek bij. Door zijn ogen zien we hoe een voormalig keizer in Nederland hof houdt, hoop houdt en hout hakt.

De Nederlandse regering wordt op 10 november voor een moeilijke keuze gesteld. Wat te doen met een Duitse keizer die, vanwege revolutie in eigen land, besluit om aan het eind van de Eerste Wereldoorlog zijn heil in ons land te zoeken? Interneren, zoals met Geallieerde en Duitse soldaten is gebeurd? Op het eiland Urk was nog steeds het interneringskamp van Engelse, Franse en Belgische officieren. Daar was dus ook ruimte voor de hoge gasten uit Duitsland, maar door de uitbraak van besmettelijke vlektyfus op Urk was dit niet meer mogelijk . Men wilde de keizer en zijn gezelschap niet aan dit gevaar blootstellen.

De keuze valt uiteindelijk op Kasteel Amerongen, waar graaf Bentinck wordt gevraagd de keizer voor drie dagen op te vangen. Het wordt uiteindelijk anderhalf jaar. De keizer bevindt zich daar meer of minder onder huisarrest, zijn correspondentie wordt gecensureerd en hij mag alleen onder bewaking de poort uit. Amerongen is ook de plek waar Wilhelm II afstand doet van de troon. Ilsemann schrijft:

‘28 november 1918. De keizer heeft vandaag de akte van troonsafstand ondertekend. Hij zat daarvoor in zijn kamer aan een grote Louis XIV-schrijftafel, die vroeger aan Anna Bentinck, een tante van de hertog van Portland, toebehoorde.’

De nieuwe Duitse regering neemt het vermogen van de keizerlijke Hohenzollerns in beslag. Maar tegelijkertijd ontvangt de keizer een toelage om, zoals het man van zijn stand betaamt, van te kunnen leven. De ettelijke miljoenen Rijksmarken gebruikt Wilhelm om een eigen onderkomen te kopen. Voor 500.000 gulden wordt Huis Doorn zijn ‘paleis’ in Nederland. Ilsemann schrijft:

’25 september 1919. Het meubilair voor Huis Doorn is in 59 wagons uit Duitsland aangekomen. Graaf Platen heeft het op schriftelijke aanwijzing van Gontard in de verschillende kastelen in Duitsland uitgezocht. Het was geen gemakkelijke taak.’

In 59 treinwagons komt vervolgens de keizerlijke inboedel over uit diverse Duitse kastelen waarmee Huis Doorn wordt ingericht. Op de verzendlijst staan onder andere ‘37 Blumenvasen, 25 Pakete Streichhölzer, 13 Pakete Toilettenpapier, 2 Staubsauger, 288 Messer, 288 Gabeln, 144 Löffel, 144 Theelöffel, 66 Salzgefässe, 198 Kaffeetassen, 198 Theetassen, 1 Fahrrad für Exellenz Von Gontard, 5 Frisurstühle, 1 Konzert-Flügel’ en een ‘Koffer mit 6 Russische, 6 Englische und 1 Spanisch Säbel.’

Tot op de dag van vandaag is een groot aantal van genoemde zaken te bewonderen in Huis Doorn.
 

Keizer Wilhelm had een moeilijke geboorte waarbij zijn linkerarm verlamd raakte. De arm was ook korter en aan zijn uniformen is deze afwijking nog steeds goed te zien. De linkermouwen zijn korter. Bij Eye Filminstituut in Amsterdam liggen de films die in de jaren ’20 en ’30 op Huis Doorn zijn gemaakt. Steeds is duidelijk te zien dat Wilhelm slechts zijn rechterarm gebruikt. Vooral wanneer hij hout zaagt, en dat is nogal eens het geval. Het biedt hem lichaamsbeweging en leidt hem af van zijn gedachten en beslommeringen. In de bossen rond Amerongen en Doorn wordt hij altijd vergezeld door een vrolijke en grappende Ilsemann. Het thema keert regelmatig terug in zijn dagboek.

‘24 oktober 1930. De keizer is weer begonnen hout te hakken in het Amerongense bos. Mijn schoonvader wilde daar eerst niets van hebben, omdat de hoge heer er afgelopen jaar teveel schade heeft aangericht. Maar wat moet de goede keizer anders? In Doorn is bijna niets meer te doen.’

De zagende keizer in Doorn is een iconisch beeld geworden maar in die jaren was hij ook nog eens een toeristische trekpleister. Regelmatig kwamen er bezoekers langs die een glimp van de hakkende keizer wilden zien. Prinses Hermine, zijn tweede vrouw, zag hier wel commerciële mogelijkheden in en organiseerde zogenaamde ‘bazaars’. Grote groepen bezoekers die per autobus uit Duitsland kwamen werden langs een Huis Doorn shop geleid waar schijfjes boomstam en andere Wilhelm parafernalia werden verkocht. Dat leverde ook nog eens de nodige inkomsten op.

‘27 januari 1929. Op het bureau was het de hele dag druk, stapels brieven en telegrammen kwamen binnen en om die allemaal te beantwoorden was onbegonnen werk. Wat zullen deze brieven, als de hoge heer ze zal lezen, weer voor valse hoop oproepen? En toch: in verhouding met het aantal inwoners van Duitsland was het aantal ontvangen felicitaties maar ongeveer dertigduizend! Maar zo zal de keizer niet rekenen, ’t is bij hem zo dat één enkele brief al voldoende is om al zijn hoop te doen opleven. Hij denkt immers meer dan ooit aan zijn terugkeer.’

Von Ilsemann schrijft in zijn dagboeken eerlijk en direct. Hij is dan wel een trouwe adjudant, hij praat de ex-keizer niet naar de mond. Voor Ilsemann is het duidelijk dat van een terugkeer naar de troon in Duitsland geen sprake meer kan zijn. Hermine, de vrouw waarmee Wilhelm in 1922 huwt nadat de keizerin een jaar is overleden, houdt echter nog hoop. Zij zet haar geld op een nieuwe partij in Duitsland die Wilhelm wellicht terug kan brengen op de troon: de NSDAP. Een van de voormannen van die partij wordt zelfs op Huis Doorn uitgenodigd. Om niet al te veel ruchtbaarheid aan het bezoek te geven wordt Hermann Goering onder een andere naam ingeschreven: Dr. Doehring. De avances van Hermine naar de Nazi’s sorteren niet het gewenste effect. Ook al zijn de stemmen van monarchisten welkom bij zijn partij, Hitler peinst er niet over om de ex-keizer te rehabiliteren. Binnen zijn wereldbeeld kan er maar een Führer zijn en dat is hij zelf.
 

‘10 juni 1920. Mijn dienst in Doorn is als volgt: ‘s morgens ga ik met de keizer van 8 tot 9 uur in het park wandelen, dan volgt de morgendienst met de keizerin, vervolgens werk ik met de keizer in het park aan wegen, bomen en aanplantingen; kranten voorlezen, middageten met de majesteiten, die zich tussen 2 en 3 uur terugtrekken. Dan rijd ik naar Amerongen, waar ik met kranten en schrijverij steeds genoeg te doen heb. Om 7 uur ga ik dan weer naar Doorn, waar ik ’s avonds met de majesteiten moet eten, ’s nachts verblijf ik in Daisy Cottage en heb dan de volgende dag de avond vrij. Derhalve een regelmatige wisseling: om de andere dag ben ik steeds ’s avonds vrij.’

Dagen, maanden, jaren verstrijken in een monotoon ritme. Afwisseling is er als er gasten worden ontvangen of als er met hoge uitzondering uitstapjes worden gemaakt naar het strand in Zandvoort of een autorit buiten de 30 kilometerzone waarbinnen de keizer verplicht was te verblijven. Al die jaren verdeelt Ilsemann zijn tijd tussen zijn eigen gezin en de keizer. Voor zijn trouw ontvangt hij genegenheid van de keizer, die hem zijn ‘Ilsemannetje’ noemt. Maar een carrière is het niet. Hoogte- en dieptepunten komen voorbij, het overlijden van de keizerin, het tweede huwelijk van de keizer, de politieke en economische situatie in Duitsland, de machtsgreep van de Nazi’s en uiteindelijk het uitbreken van een nieuwe wereldoorlog. Als in 1941 Wilhelm overlijdt wordt Ilsemann gevraagd het beheer van Huis Doorn over te nemen. In een brief aan zijn zoon Wilhelm schrijft hij: ‘Ik zal dus nog weer, zoals nu 21 jaar lang, dagelijks daar heen gaan. Reeds nu is het eenzaam en leeg geworden en wanneer ik als laatste terugkeer, zal het daarginds helemaal stil zijn.’

Regie: Godfried van Run
Research: Hasan Evrengün

Uitzending: do 3 apr 2014, 21.30 uur, Nederland 2.