Kabinet in crisis

26 Mei 1981. De uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen maakt eigenlijk maar één coalitie mogelijk voor een nieuw kabinet. CDA, PvdA en D’66. Aartsrivalen Dries van Agt en Joop den Uyl zijn tot elkaar veroordeeld in één kabinet, zeker als geen van beide bereid is om in de kamer te gaan zitten.
De formatie duurt maanden en als er eenmaal een kabinet gevormd is, sneuvelt het al voor de regeringsverklaring op 16 oktober 1981. Van Agt: “Vriend, we hebben parlementaire geschiedenis gemaakt, en dat zou je misschien de enige verdienste van dat Kabinet kunnen noemen! We hebben parlementaire geschiedenis gemaakt.” De economen Halberstadt en De Galan lijmen de coalitie weer aan elkaar, maar het blijft een zeer broze coalitie.

Nederland zit in een recessie, het regent faillissementen en de werkloosheid loopt sterk op. Onder het vorige kabinet van CDA en VVD zijn de overheidsfinanciën ontspoord en is het financieringstekort opgelopen naar 8 procent van het nationaal inkomen. CDA, en in mindere mate ook D66 willen vooral bezuinigen, het financieringstekort moet omlaag. De PvdA wil best bezuinigen, maar ook investeren om de economie te stimuleren en de werkloosheid terug te dringen. Den Uyl wil een banenplan opzetten maar krijgt daar te weinig financiële ruimte voor. Den Uyl moet ook snijden in de sociale zekerheid. Er volgt een harde strijd tussen de PvdA-voorman en de vakbeweging door bezuinigingen op de ziektewet

Er is continu strijd in het kabinet. Den Uyl wekt irritatie door zijn ellenlange betogen en zijn bemoeienis met de portefeuilles van de andere ministers. Terlouw: “Dan vertelde Joop doodleuk op televisie dat hij 4 miljard nodig had voor zijn banenplan en dat daarvoor deels de aardgasbaten verhoogd konden worden. Maar daar ging ik over en ik wist van niks en het kon ook niet eens!”
Telkens moeten begrotingsafspraken worden bijgesteld als CDA minister Fons Van der Stee van Financiën telkens nieuwe, slechtere cijfers presenteerde. Tot wanhoop van zijn collega’s. PvdA ministers dachten dat het met opzet gebeurde en sommigen denken dat nog steeds. Minister Marcel van Dam van Volkshuisvesting: “Dat deed hij ook provocatief: de ene week moesten we bezuinigen omdat de dollar goedkoper was geworden en veertien dagen later moesten we bezuinigen omdat de dollar duurder was geworden. Ik riep toen in de Ministerraad dat hij met een vork schreef! Toen werd hij heel boos en werd er om een politiek beraad gevraagd, werd de vergadering stop gelegd en gingen ze allemaal, alle partijen onderling, vergaderen.

Het banenplan komt niet van de grond en door de slechtere cijfers moet na een paar maanden de begroting weer worden aangepast met hogere bezuinigingen. Topman Pieter Korteweg van Financiën: ”Het was zoals het nu ook gaat, men wilde wel bezuinigen, maar niet nu. Straks, dan gaan we bezuinigen, nu even niet. Maar dat kon gewoon niet. We zaten met een financieringstekort dat naar de 10, 11 % liep, we moesten lenen tegen de 13% rente. Dan weet je dat je aan het einde van je Latijn bent, dat je moet. We betaalden inmiddels meer aan rentelasten dan de hele Onderwijsbegroting bij elkaar!”

De voorjaarsnota is het kabinet Van Agt 2 uiteindelijk fataal geworden. De verslechterde economische situatie en het alsmaar oplopende financieringstekort noopte de partijen tot een verdere bezuiniging. Onderwijsminister Jos van Kemenade van de PvdA: “Dat was een flinke strijd. Nog meer bezuinigen, dat viel niet makkelijk. Maar we zijn er uitgekomen. Het Goede Vrijdagakkoord. Van de Stee zou alleen nog wat details uitwerken. Maar hij kwam met een totaal nieuw pakket! Lastenverlichting voor het bedrijfsleven, geen extra geld voor werkgelegenheid in 1983, dat soort zaken. Nou daar kon de PvdA niet mee akkoord gaan.” Het CDA en D’66 gaan wel met de begrotingsaanpassingen akkoord. De PvdA besluit op 12 mei 1982 uit het kabinet te stappen. “Van Dam: wij konden er gewoon niet mee akkoord gaan,  en dat wist Van Agt maar al te goed. Dus hij kan zeggen dat hij nooit bewust heeft aangestuurd op een val van het kabinet, maar hij kon dondersgoed aanvoelen dat de PvdA nooit met deze voorjaarsnota akkoord kon gaan.

Op 29 mei komt er een rompkabinet van CDA en D’66, met gedoogsteun van de VVD. De bijzondere constructie heeft als belangrijkste taak om de verkiezingen uit te schrijven en de begroting voor 1982 op te stellen. Topambtenaren schrijven een ambtelijk stuk ‘De Zure Appel’ waarin ze zonder politieke bezwaren een uitweg zoeken uit de crisis. Het wordt de basis voor de begroting van 1982 waar het nieuwe kabinet Lubbers zich presenteert als harde saneerders. Korteweg: “Het ging om 13,5 miljard, dat was dus een historisch bezuinigingspakket. Dat was onder Van der Stee nog gemaakt, overhandigd aan het nieuwe Kabinet in december toen het te laat was om iets anders te doen. En was het eerste bezuinigingspakket in Nederland.”

Van Agt geeft nu ook toe dat het in zijn drie kabinetten niet is gelukt om tot dergelijke bezuinigingen te komen en de overheidsfinanciën op orde te krijgen. “Wij hadden goeddeels gefaald in onze pogingen om het economisch bestel weer op orde te krijgen. En dat falen had heel veel, heel veel te maken met tegenwerking van een deel van de CDA fractie. De eigen fractie dus. Alle lof komt toe aan onze Ruud Lubbers. Dat Kabinet heeft fors geregeerd. Maar ook fors kúnnen regeren omdat daar een hechte parlementaire meerderheid achter stond en blééf staan. Er waren geen loyalisten, er waren geen dissidenten meer, het CDA en de VVD hadden ruimschoots voldoende zetels, om met de trouwe Kamerleden op de achtergrond, dit puike werk te doen.”

Regie en Samenstelling: Paul Ruigrok
Tekst en Research: Maarten Blokzijl

Uitzending: zo 9 sep 2012, 21.20 uur, Nederland 2.