Politiek spel rond de Bijlmerramp

“Deze enquête had nooit door politici uitgevoerd mogen worden”. Dat zegt oud-lid van de enquêtecommissie naar de Bijlmerramp Rob Oudkerk op de vraag wat zijn conclusie is van die enquête. De politiek is met de conclusies aan de haal gegaan. Hij heeft net verteld dat zijn toenmalige fractievoorzitter, PvdA-prominent Ad Melkert, ongenood en tegen alle gebruiken in bij hem voor de deur stond, nog voor de commissie haar eindrapport had gepubliceerd. Om hem even te doordringen van de consequenties.

Een eindeloze stroom openbare verhoren is de maanden ervoor aan het oog der natie voorbij getrokken. In de zaal van de Eerste Kamer is het muisstil als de geluidsband van de verkeerstoren wordt afgespeeld. “Hij zit dik-dik-dik in de problemen”, concludeert de luchtverkeersleider tegen de toren. Op de radar kruipt het stipje verder. In het Hebreeuws roept de gezagvoerder dat de 'flaps' moeten worden ingetrokken. En even later meldt vlucht 1862: “Going down, going down, copied, going down”. De luchtverkeersleider gelooft het niet. Hij probeert nog contact te krijgen met de Boeing. “Het heeft geen zin, Henk. Hij is gecrasht”, vertelt de toren hem. “Eén grote rookpluim boven de stad”.
 

In de jaren na de crash blijft veel onduidelijk. Zijn er mensen in de Bijlmer ziek geworden door de crash, door de lading, of heeft het er niets mee te maken? De cockpitvoicerecorder wordt nooit gevonden, wat vrij uitzonderlijk is. En wat zat er nu eigenlijk in dat vliegtuig? Bijlmerbewoner Sonya van Zoest vat het in één zin samen: “Hij mag wel op je hoofd vallen, maar je mag niet weten wat er gebeurd is”. Twintig ton lading blijft onduidelijk, omdat er geen papieren van worden gevonden. Berichten over uranium dat aan boord zou zijn, wapens, of gif? Door die onduidelijkheid neemt de onrust onder de Bijlmerbevolking alleen maar toe.

Na ruim zes jaar zijn onrust en druk zo groot dat de politiek besluit tot een parlementaire enquête waarin mensen onder ede kunnen worden gehoord. De enquête staat al snel op de kaart als commissielid Marijke Augusteijn een transcript voorleest van een geluidsband die jarenlang in een kluis heeft gelegen. Op de band staat een telefoongesprek tussen de luchtverkeersleiding en vliegmaatschappij El Al over gif en wapens die in het vliegtuig zouden hebben gezeten. Maar dat er niet over gesproken zal worden. Het land reageert ontsteld: “dus toch?!” Het journaal opent ermee. Verslaggever Job Frieszo concludeert: “De enquête heeft zich nu wel bewezen!”.

Het blijkt een vergissing. Die lading zat niet meer in het ruim tijdens de crash, was al in Amsterdam uitgeladen. Commissielid Theo van den Doel vindt dat de commissie de fout meteen moet rechtzeten. Maar voorzitter Theo Meijer beslist anders. “Ik had met de commissie een lijn uitgezet en om te voorkomen dat je van die lijn afgaat moet je geen dingen er tussendoor laten komen”, aldus Meijer.

Het komt tussen de commissieleden niet meer goed. Voor Van den Doel is dit het kantelpunt. “Ik dacht: ‘Waar zijn we mee bezig?’ We zijn bezig de feiten boven tafel te krijgen en die gaan we nu zelf verdraaien. Dat deugt niet”. Er ontstaat steeds meer wrevel. Over en weer zijn er beschuldigingen dat een commissielid zijn of haar minister beschermt. Want met een zachter oordeel over een minister, wordt die niet gedwongen op te stappen. Als de commissie de conclusies trekt, ontstaat strijd over de formulering ervan.
 

En dan gaat bij Oudkerk thuis de bel. Had hij Melkert wel binnen moeten laten? “Nee, natuurlijk niet”, zegt Oudkerk nu. Ja, voor een kop koffie, “want Melkert is een buitengewoon leuke man”. Maar niet voor discussies over het rapport. Oudkerk zet zijn vrouw in een kamer waar ze het gesprek kan horen. “En toen ging het natuurlijk over de conclusies”, zegt Oudkerk, “en of ik me realiseerde dat die conclusies nogal politiek waren”. Melkert geeft toe bij Oudkerk langs te zijn geweest. Heeft hij geprobeerd hem een andere conclusie te laten trekken? “Ik heb met hem gediscussieerd daarover”, geeft Melkert toe, “maar hij heeft tot op het laatste moment zijn eigen ruimte gehouden”.

De Tweede Kamer debatteert vervolgens begin juni 1999 twee dagen lang over de uitkomsten van de enquête, vlak na een bewogen periode van kabinetscrisis en geslaagde lijmpoging. In het debat moet vooral Els Borst zich verdedigen tegen de aantijgingen. Borst heeft premier Kok verteld dat ze zelfs met een motie van afkeuring, minder zwaar dan een motie van wantrouwen die haar daartoe zou dwingen, uit zichzelf zal opstappen. “Kok trok wit weg”, grijnst Borst op de rand van de vijver vlakbij de plek van de crash. Omdat het vrijwel zeker het einde van zijn kabinet zal betekenen als één van zijn vice-premiers ontslag neemt. Melkert verzint een list om zijn partijleider in het zadel te houden: een motie die de conclusies van de enquêtecommissie verwerpt, maar de aanbevelingen wel overneemt. “En zo liet men de commissie in verbijstering achter”, zegt Augusteijn nu. Dat geldt ook voor de bewoners die zich afvragen hoe een overheid kan falen, hoe een onderzoek dat blootlegt, en iedereen daar toch mee weg kan komen.

Tekst: Rob Bruins Slot
Samenstelling: Thomas Blom