Koerier voor Portugal

Omstreeks één uur in de ochtend van 25 april 1974 zendt het katholieke station ‘Rádio Renescença’ het lied ‘Grândola, vila Morena’ uit, het sein voor het begin van de coup. Om 3 uur zetten de militairen zich in beweging. Sommige regimenten begeven zich naar de grensposten en de vliegvelden, terwijl anderen de gevangenissen omsingelen waar zich politieke gevangenen bevinden (…). Zo beschrijft José Rentes de Carvalho in zijn boek Portugal, de bloem en de sikkel (1975) de Anjerrevolutie in Portugal. Als de coup uitbreekt is hij nog in Nederland. Spoorslag keert hij terug naar zijn geboorteland om de gebeurtenissen waar te nemen. “Het was een feestje”, zegt hij er bijna 40 jaar later over. De euforie in het land is groot. Het regime van minister-president Caetano, de opvolger van dictator Salazar die het land decennia in zijn greep hield, is verdreven. Militairen maken zonder al te veel geweld een einde aan een van de laatste dictaturen van West-Europa. Vrijheid en democratie lijken in aantocht. Maar de situatie in het land is instabiel. Allerlei groeperingen doen een greep naar de macht.

Ook in het vrije West-Europa wordt de revolutie met gejuich begroet. Het zijn de hoogtijdagen van de sociaal-democratie. In Duitsland is Helmut Schmidt kanselier, in Engeland Harold Wilson premier. In Zweden regeert Olof Palme, in Oostenrijk Bruno Kreisky en Nederland heeft Joop den Uyl. Zij bekijken de ontstane situatie met argusogen. Want hoewel het leger in eerste instantie de macht naar zich toe trekt, blijkt al gauw dat de communisten de beste kaarten hebben. Onder leiding van de in Moskou opgeleide Álvaro Cunhal heeft de partij veel invloed op juist dat leger, maar ook binnen de vakbonden is de partij populair. De leiders in Europa zien meer heil in een derde partij: De sociaal-democratische Partido Socialista (PS) onder leiding van Mário Soares. Een paar dagen na de revolutie komt ook Soares, na jarenlange ballingschap in Parijs, terug naar Portugal. Hij herinnert zicht nog goed hoe hij in Lissabon wordt hij opgewacht door duizenden Portugezen. “Toen ik aankwam op het station, Santa Apolonia, stond daar een enorme menigte te roepen: ‘Leve de democratie!’ Stelt u zich dat toch eens voor”. 

Maar de PS is slecht georganiseerd en ontbreekt het aan van alles. De sociaal-democraten in West-Europa schieten te hulp, zowel moreel als financieel. Soares, inmiddels minister van buitenlandse zaken in de eerste, voorlopige Portugese regering na de coup, wordt een graag geziene gast op buitenlandse partijbijeenkomsten. Overal waar hij komt wordt hij voor het oog van de camera omhelst en gevierd door mannen van formaat. Mannen als Brandt, Palme, en Wilson. De Vara houdt een grote televisieavond voor Portugal, met Soares en Den Uyl, onder de titel Houdt Portugal Vrij.

Maar ook achter de schermen gebeurt van alles. De sociaal-democratische partijen zamelen grote sommen geld in voor hun Portugese kameraden. Probleem is alleen dat de Portugese politieke partijen geen geld uit het buitenland mogen ontvangen. Dus moet het geld ongezien naar Lissabon. 

De Duitse SPD, en met name Willy Brandt, neemt het voortouw bij de geheime geldtransfer naar Portugal. Die kloppen op hun beurt weer aan bij Harry van den Bergh, de jonge internationaal secretaris van de PvdA. Brandt en zijn rechterhand Hans-Eberhard Dingels, de internationaal secretaris van de SPD, doen Van den Bergh een opmerkelijk verzoek: Zou hij geen geld naar Portugal willen smokkelen? Van den Bergh aarzelt geen moment: “Willy Brandt was voor mij God, daar zeg je geen nee tegen”.
Dus reist Van den Bergh in de periode daarna verschillende keren naar Portugal. Klassieker kan het bijna niet. Hij krijgt een telefoontje uit Duitsland, haalt vervolgens geld op bij Nederlandse Middenstandsbank aan de Amstelstraat in Amsterdam, stopt het in een koffer en neemt daarna het vliegtuig richting Lissabon. Daar staan twee Portugese partijgenoten klaar om het geld in ontvangst te nemen. Een keer koeriert Van den Bergh zelfs met een diplomatieke status, hem verleend door Max van der Stoel, zijn partijgenoot op Buitenlandse Zaken. 

Aan de andere kant van de Atlantische Oceaan wordt de situatie in Portugal intussen nauwlettend in de gaten gehouden. De Amerikanen vinden het maar niets, een NAVO-land met een sterke communistische partij. Henry Kissinger, op dat moment minister van buitenlandse zaken, ziet het uiterst somber in. De communisten zijn erg sterk en krijgen bovendien veel geld uit Moskou. Het lijkt hem het verstandigst om Portugal uit de NAVO te gooien en zo veel mogelijk te isoleren. Maar een aantal van zijn medewerkers ziet het anders: als de juiste krachten ondersteund worden, dan zou het in Portugal wel eens goed af kunnen lopen. En die juiste kracht is de PS van Mário Soares, na de communisten de meest logische partij om de verkiezingen te winnen.

Kissinger laat zich overtuigen – net als de Europese leiders zetten de VS hun kaarten dan op Soares. Vanaf het midden van 1975 worden er grote bedragen, bedragen van 50 miljoen worden genoemd, ter beschikking gesteld. De toenmalige staatssecretaris Arthur Hartman gaat er van uit dat het geheime geld van de CIA is gekomen – het State Department beschikte volgens hem niet over dergelijke bedragen.

Ook voor de Amerikanen is het onmogelijk het geld openlijk naar de PS over te maken. Niet alleen is het verboden, Soares zou ook als pion van de Amerikanen gezien kunnen worden. En dat zou zijn imago in een naar het communisme hangend land geen goed doen. Dus kiezen de Amerikanen, na overleg met de Europese leiders, voor een omweg. Het geld gaat eerst naar Bonn, naar de SPD. Vandaar uit gaat het volgens Hartman dan naar Portugal.

Op 25 april 1976 wint de PS de verkiezingen, Mário Soares wordt president. Tien jaar later komt Portugal, samen met Spanje, bij de Europese Unie. De welvaart in het land neemt enorm toe, het ging het land voor de wind. Tot de huidige crisis. 

Samenstelling en regie: Paul Ruigrok
Research en tekst: Lizzy van Winsen

Uitzending: zo 12 mei 2013, 21.20 uur, Nederland 2.