Goedkoop genaaid

In de jaren '80 neemt de werkloosheid snel toe door de ernstige wereldwijde crisis. Tegelijkertijd is er vraag naar snelle, trendy mode. Kleine ateliers, meestal in handen van Turkse immigranten, springen in dit gat. Vanuit Turkije komt een immigratiestroom van gelukszoekers op gang. Ook Izmet Koç vertrekt naar Nederland, in 1988. "Ik hoorde van iemand die net terug kwam uit Nederland: 'Als je een vakman bent, verdien je daar dubbel.' Maar je had daarop geen garantie."

De naaiateliers breiden zich in rap tempo uit. Begin jaren '90 zijn er zo'n 1000, met zo'n 20.000 man personeel. De ateliers zaten in de volkswijken als De Pijp, het Centrum, Oud-West en Oud-Zuid. Later breidt de bedrijvigheid zich uit naar de tuinsteden. Het gemeentebestuur van Amsterdam juicht deze ontwikkeling toe. Ze zit met de migranten in haar maag want in die tijd slaat de werkloosheid hard toe, ook onder migranten. Het is dus prettig dat ze aan het werk zijn. De verblijfsstatus van een werknemer is irrelevant. En zo gedoogt de gemeente Amsterdam tussen 1983 en 1993 de illegale ateliers.

Marijke Smit doet in 1988 onderzoek naar C&A en komt vanzelf op het spoor van de illegale naaiateliers. "Als je over straat liep hoorde je de machines ratelen. We probeerden in gesprek te komen." Ze ontdekt dat C&A zijn kleding niet rechtstreeks bij de ateliers koopt. Vaak zit er een hele keten van tussenhandelaren tussen. Zij nemen de opdracht aan van C&A, en besteden het werk uit. Meestal zijn er een paar mensen officieel in dienst waarvoor premies worden afgedragen, de rest werkt zwart.

Journalist Mehmet Ülger gaat voor een Hier & Nu-reportage undercover werken in zo'n atelier. "Het atelier was achter de Rozengracht, in de Bloemstraat, midden in het centrum dus. Toen ik binnenkwam schrok ik, dat zoiets in Nederland bestaat!" Hij heeft wel gehoord dat het zwaar is, hard werken, lange dagen en weinig betaald. Het atelier omschrijft hij als een garageachtige ruimte. "Er was nauwelijks daglicht, tl-balken. Ze maakten kleding voor M&S Mode. Van buiten was er niks te zien."

Na Ülger's undercoveractie is het atelier plotseling verdwenen. Ze voelen kennelijk nattigheid. De hele boel is verplaatst naar Izmir, Turkije, inclusief de illegale werknemers.

En dan komt het derde kabinet-Lubbers er, in 1993, een CDA-PvdA-coalitie. De bestrijding van fraude en illegaliteit krijgen beleidsprioriteit. De confectieateliers worden zo een zichtbaar onderwerp. Het nieuwe beleid wordt op twee manieren ingezet: de handhaving wordt zeer intensief en de Wet Ketenaansprakelijkheid (WKA) wordt uitgebreid. Voor het eerst trekt de politie samen op met andere betrokken instanties: de Belastingdienst, de Vreemdelingendienst, het GAK, het Energiebedrijf en de Arbeidsinspectie in het Confectie Interventie Team (CIT). Alles onder het mom van bestrijding van fraude, illegaliteit en marktverstoring.

Izmet Koç maakt ook enkele keren een inval mee: "Dat was een beetje schandalig. Je werd als een moordenaar behandeld. Er kwamen tien politieauto's. Je moest op de grond gaan liggen. Je werd gefotografeerd met een nummer en dan werd je geboeid afgevoerd." Na de eerste arrestatie komt Izmet erachter dat hij iets verkeerd doet. "Ik dacht, ik kom hier werken. Ik had nog nooit van illegaal gehoord."

Politieman Hans Korff leidt het CIT dat invallen doet in de Amsterdamse Indische Buurt. "Bij een inval gingen we een pand binnen, eerst de deuren zeker stellen, de achterkant afsluiten, de administratie. Dan de scharen afhandig maken. Je wist maar nooit.... " De werknemers moeten zo snel mogelijk gaan zitten. Illegalen moeten zich melden bij de Vreemdelingendienst. De rest moet naar huis. De eigenaar krijgt een flinke boete.

De meeste werknemers blijven bij een inval rustig. Korff: "Het waren illegalen, ze wilden niet in de gaten lopen. Ze moesten zich melden bij de Vreemdelingendienst en met paspoort werden ze op het vliegtuig gezet."

Mustafa Ayranci heeft in de jaren '80 een legaal atelier. Hij werkt met een betrouwbare opdrachtgever die alles netjes wil doen. Hij heeft natuurlijk ook last van zijn illegale collega's die onder de prijs werken. Ayranci: "Ik heb de overheden gesproken om er iets aan te doen. Ik heb veel contact gehad met burgemeester Ed van Thijn. Hoe kunnen we het legaliseren? Deze mensen hadden geen verzekering. Ze konden zo na een paar dagen weer op straat staan. En als je zes jaar had gewerkt en er was wel premie afgedragen voor je, dan kon je een verblijfsvergunning krijgen." Maar het plan om de ateliers gelegaliseerd te krijgen lukt niet.

Izmet Koç krijgt in 1996 een verblijfsvergunning, omdat hij 5 jaar staat ingeschreven in het bevolkingsregister. "Het leven werd daardoor juist moeilijker, alles moest officieel: verzekeringen, papieren, visacard..."

Na de toename van de invallen en de verhoging van de boetes voor ateliers die illegalen in dienst hadden vermindert het aantal ateliers sterk. Het taboe op het aanpakken van illegalen is verdwenen. Ook de tussenhandelaren worden met succes aangepakt. Pogingen om de hoofdopdrachtgevers te bestraffen- de grote modeketens- mislukken. Het is te ingewikkeld om het een en ander juridisch te bewijzen. Door de val van de Muur verplaatst de productie zich naar het goedkoop werkende Oostblok. Uiteindelijk zijn de kleine naaiateliers de dupe. Een typisch geval van 'operatie geslaagd, patiënt overleden.'

Regie & samenstelling: Marcel Goedhart
Research: Hannah Dogger

Uitzending: za 15 okt 2011, 21.20 uur, Nederland 2.
Herhaling: zo 16 okt 2011, 19.40 uur, Nederland 2. 

De undercoverbeelden die Mehmet Ülger maakte waren voor de actualiteitenrubriek Hier & Nu (1993). Marijke Smit werd vanwege haar onderzoek naar de illegale naaiateliers geïnterviewd voor het programma Werken Aan Werk (1989). Hans Korff en zijn team werden gevolgd bij hun politiewerk in de serie Balistraat van de TROS (1994). De documentaire De Zwarte Draad volgt onder andere Izmet Koç toen hij nog een illegale werknemer was. De documentaire werd uitgezonden bij NCRV Dokument.

In de week van 10 tot 17 oktober besteden diverse programma’s van de Publieke Omroep aandacht aan moderne vormen van uitbuiting, in het kielzog van de serie De Slavernij van de NTR.