De schrijftafelmoordenaar

“Ik weet nog dat ik door Lemberg reed en voor het eerst een bloedfontein zag”, zegt Adolf Eichmann. Op een plek waar eerder Joden waren geëxecuteerd, “kwam onder druk van gassen het bloed als een fontein uit de aarde spuiten”. Het is een van de schokkende passages in de documentaire 'The Specialist' uit 1999, over het proces tegen Adolf Eichmann, dit jaar vijftig jaar geleden.

Als basis voor de documentaire diende de integrale beeldregistratie van het proces. Om te voorkomen dat de rechtszaal door camera’s werd overspoeld, kreeg één Amerikaans station toestemming het proces vast te leggen, maar dan in zijn geheel. Lang gebeurde er niets met de films, ze lagen letterlijk weg te rotten. Tot er nog net een twee uur durende documentaire van te maken was.

Ricardo Klement is in 1960 met de bus op weg van zijn werk naar huis in een buitenwijk van Buenos Aires, Argentinië. Bij de halte niet ver van zijn huis sleept de Israëlische geheime dienst hem in een gereedstaande auto. Ze vragen zijn naam en gaan op zoek naar de SS-tatoeage onder zijn arm. Al snel geeft Klement toe. Hij is Adolf Eichmann, hoog op de lijst van Nazi-jager Wiesenthal. Verdoofd wordt hij in een vliegtuig gehesen. Hij zal terecht staan in Jeruzalem.

“Zoveel mensen wilden het proces bijwonen, dat we kozen voor deze plek”, zegt Gabriel Bach terwijl hij tussen de rode pluche stoelen van het toen net afgebouwde Jeruzalemse theater loopt. Bach is tijdens het proces de assistent van de aanklager, Gideon Hausner. Die gaat er vol in, zien we op het beeldmateriaal. Met veel vertoon van drama en luide uithalen vuurt hij zijn vragen op Eichmann af. Het gebouw krijgt na het proces de functie waarvoor het was bedoeld. Midden in Jeruzalem dient Beit Ha’am Gerard Bechar nu als theater en taalinstituut.

Robert Servatius treedt op als advocaat van Eichmann. De gezette Rijnlander is nu al jaren geleden overleden. Maar net als bij het team van de aanklager, leeft zijn assistent nog wel. Dieter Wechtenbruch studeert vlak voor het proces af en reist tijdens het proces enkele keren naar Duitsland om getuigen vóór Eichmann te vinden. Wechtenbruch wil niet meewerken aan de reportage van 'Andere Tijden'. “Ik heb vijftig jaar geleden een verbond gesloten met Servatius dat we nooit meer iets over het proces zouden zeggen. En daar wil ik me eigenlijk aan houden”, verklaart hij aan de telefoon. Hij wijst nog wel op die leuke pijprokende schrijver uit Nederland die het proces bijwoonde. Die mocht hij wel. Het boek dat Harry Mulisch -want die bedoelt hij- over het proces schreef vond hij erg goed, van hetzelfde niveau als dat van Hannah Arendt, die in opdracht van ‘The NewYorker’ verslag deed van het proces. “Misschien dat u hem moet interviewen”, zegt de advocaat. Waarna zijn vrouw op de achtergrond roept dat Mulisch al is overleden.

In de film zien we een hele schare getuigen in het proces langskomen. De één heeft een nog erger verhaal dan de ander. De Holocaust komt in alle horror naar buiten. Onderwijl zit Eichmann onbewogen in zijn glazen hokje, achter het kogelwerende glas dat hem moet beschermen tegen een eventuele aanslag.

Die eindeloze stoet getuigen, 112 in totaal, heeft een doel. Tegen Eichmann is zoveel papieren bewijs beschikbaar, dat hij waarschijnlijk ook zonder die getuigen wel wordt veroordeeld. Toch koos de Israëlische regering van Ben-Goerion er bewust voor de getuigen op te laten roepen, zegt professor Yechaim Weitz als 'Andere Tijden' hem interviewt, thuis in Jeruzalem. Weitz is hoogleraar aan de universiteit van Haifa en gespecialiseerd in de geschiedenis van Israel. “Uit de kabinetsnotulen blijkt dat aanklager Hausner heeft overlegd met premier Ben-Goerion”, zegt Weitz. De Israëlische premier had een duidelijk doel voor ogen met het proces. Niet alleen moest Eichmann veroordeeld worden, ook moest de Israëlische bevolking worden ‘onderwezen’ in de Holocaust. Het ontbrak een belangrijk deel van hen namelijk aan kennis van deze periode. Nu onvoorstelbaar, maar goed beredeneerd logisch: de Joden die voor de Tweede Wereldoorlog naar Israel waren verhuisd, hadden de verschrikkingen niet meegemaakt. Net als de Joden die na 1948 uit de Arabische landen waren geïmmigreerd. Er groeide een generatie op zonder ouders en grootouders die ze over de vervolgingen kon vertellen. En zij die het wel wisten, vonden eigenlijk dat de Europese Joden zich als makke lammetjes naar de slachtbank hadden laten voeren.

Die opzet werkt, het proces confronteert een brede laag van de Israëlische bevolking voor het eerst in alle hevigheid met WOII. Noah Klieger schrijft die dagen over het proces in zijn krant. Het proces, zo zegt hij, “was een mijlpaal in de omgang van het Israëlische volk met de Shoah”, aldus de journalist die Auschwitz overleefde. Professor Weitz beaamt dat. “Het was de eerste keer dat de Shoah iets nationaals werd”. Een soort groepstherapie dus. Voor een heel land. Eichmann wordt schuldig bevonden, en in 1962 opgehangen.

Tekst en Research: Rob Bruins Slot
Samenstelling: Reinier van den Hout

Uitzending: za 2 apr 2011, 20.40 uur, Nederland 2.