De ware soldaten van Oranje

Peter Tazelaar heeft er zin in als hij in de zomer van 1938 vanuit Indië naar Nederland komt. Hij gaat een opleiding volgen aan het Koninklijk Instituut voor Marine in Den Helder maar hij slaagt niet voor het eerste jaar; de theoretische vakken kunnen hem niet boeien. Hij gaat naar Groningen naar het gezin van zijn nicht Evelien. Tazelaar schrijft zich in voor een cursus aan de Zeevaartschool, maar ook daar lukt het hem niet zijn aandacht er bij te houden.

Als de oorlog uitbreekt is het voor Tazelaar van meet af aan duidelijk: de Duitsers horen hier niet en hij wil iets ondernemen. Evelien Tazelaar, die Peter altijd neef Piet noemde, beschrijft wat er gebeurde toen de Duitsers binnenvielen. “Neef Piet zou juist op de 10e mei vertrekken met een koopvaardijschip. Dus hij kon niet weg. Dat was voor hem meteen een totale streep door zijn toekomst.” Zijn langgekoesterde wens op de grote vaart te komen gaat nu niet door.

Tazelaar probeert om langs de kust naar Engeland te komen, tot in Frankrijk maar hij stuit al meteen op het bombardement van Rotterdam. Verder naar het zuiden vechten de Fransen. Evelien Tazelaar: “Tenslotte moest hij het opgeven. Hij kon niet meer naar de overkant, dus uiteindelijk kwam hij terug op een gestolen fiets met een hondje onder zijn arm.” Peter blijft niet in Groningen en onderneemt een nieuwe poging. Uiteindelijk lukt het hem toch. Het weet op een Zwitsers vrachtschip, de St. Cergue, te komen en aan boord ontmoet hij de Leidse student Erik Hazelhoff Roelfzema. Evelien Tazelaar: “Pas toen marconist Ter Laak eind september 1941 bij mij om acht uur aan de deur belde en zei: ‘Ik kom je de groeten van Piet brengen’, wist ik dat neef Piet veilig in Engeland was aangekomen.”

Na hun aankomst in Londen zitten Erik Hazelhoff Roelfzema en Peter Tazelaar een paar dagen vast in de zogenaamde Patriotic School, om te controleren of ze geen spionnen zijn. Ze zijn beiden verbaasd over het totale gebrek aan kennis in Engeland over wat er in bezet Nederland gebeurt. Die verbazing en ook de verontwaardiging wordt gedeeld door meer Engelandvaarders. Ook Ellis Brandon, die halverwege de oorlog naar Engeland weet te vluchten, beschrijft dat: ”Wij waren twintig en wij vonden dat die hele Nederlandse regering daar heel weinig deed en er ook heel weinig van begreep. Ze wilden ook niet echt luisteren.”

In een huis op Chester Square in Londen hebben koningin Wilhelmina, en haar schoonzoon prins Bernhard, begrip voor de jonge avonturiers. Ellis Brandon: “Wilhelmina was idealistisch. Zij geloofde de verhalen van de Engelandvaarders. Ze dacht: ‘zo is het echt’. Zo was het natuurlijk ook niet echt, want het was natuurlijk maar een topje van alle mensen die naar Engeland waren gegaan. Mensen met bepaalde ideeën.” De meeste Nederlanders zijn bezig met overleven en denken niet zozeer na over verzet. “Het was niet zo dat iedereen bezig was verzet plegen. Maar de oude majesteit dacht dat het wel zo was,” vertelt Ellis Brandon.

Wilhelmina en Bernhard zien wel wat in een plan van Erik Hazelhoff Roelfzema en Peter Tazelaar contact te leggen met het verzet in het vaderland. Achter het huis van de vorstin staat een appartement leeg, de Mews. De twee mannen nemen hun intrek in de Mews en ze werken daar hun plan voor contact met bezet Nederland uit. Het plan gaat Contact Holland gaan heten. Erik haalt een van zijn beste vrienden uit zijn studententijd in Leiden er ook bij, Chris Krediet. Die trouwt later in Londen met Ellis Brandon.

Contact Holland moet er voor zorgen dat Peter Tazelaar zonder opgemerkt te worden door de Duitsers, terugkomt in Nederland. Met een snelle motorboot en vervolgens een roeiboot gaan ze proberen te landen op het strand van Scheveningen, pal voor het Kurhaus. In het hol van de leeuw dus, want juist daar feest de Duitse marine. De mannen gokken erop dat niemand op die plek een actie verwacht. De overtocht mislukt een aantal keer, maar in de nacht van 22 op 23 november 1941 zit alles mee. Met een klein bootje varen ze richting het strand.

Onder een waterdicht rubberpak draagt Tazelaar avondkleding. Hazelhoff Roelfzema helpt hem op het strand uit dit pak, besprenkelt hem met wat cognac en Peter Tazelaar kan zich nu onopvallend mengen met feestende Duitsers. Deze gebeurtenis is de basis voor de beroemde openingsscène uit de James Bond-film _Goldfinger_. James Bond stapt het strand op, trekt zijn duikpak uit en daaronder verschijnt een smetteloze witte, droge smoking. De Britse schrijver Jeremy Duns schrijft dit voorjaar in de Daily Telgraph dat deze scene op Tazelaars actie is gebaseerd. En in het recent verschenen, lijvige boek MI6: The History of the Secret Intelligence Service 1909-1949 van Keith Jeffery wordt dit bevestigd.

Derk Sauer, de zoon van Evelien Tazelaar: “Voor mij was hij als 10-jarig jongetje al James Bond. Zoals hij er uit zag. Het was een knappe man, een gentleman in een goed zittend pak. Hij was een man van de wereld en wij waren gewoon mensen uit de klei.” Het was een on-Hollandse held voor Sauer. “Een held om wat hij gedaan heeft en dat hij durfde te leven zonder conventies.” Victor Laurentius schreef in 2009 het boek De Grote Tazelaar, Ridder en Rebel en in een interview met de Volkskrant in 2009 zegt hij: “Tazelaar had een soepel brein en kon snel handelen. Hij functioneerde het beste onder uitzonderlijke omstandigheden. Dan was hij tot grote prestaties in staat. Hazelhoff was sociaal en organisatorisch sterk, wat in de Londense bureaucratie goed van pas kwam. Ze vormden een ideale combinatie.”

Het spionagenetwerk dat in Nederland moet worden opgezet, staat onder leiding van de Engelse geheime dienst. Tazelaar heeft bij zijn landing op Scheveningen verschillende opdrachten op zak. Hij moet er voor zorgen dat twee prominenten die Wilhelmina in haar kabinet wil hebben, naar Engeland worden gebracht. Verder moet Tazelaar voor de Engelse MI6 ondergedoken RAF-personeel terughalen en tenslotte moet hij zorgen voor contact via zenders met Engeland.

Het is de bedoeling dat agenten die in Engeland een opleiding bij de Special Operations Executive (SOE) hebben gehad, het verzet in Nederland organiseren en coördineren. Men hoopt op deze manier de Duitsers van binnenuit te verzwakken. Het uitwisselen van informatie gaat via geheime zenders die boven Nederland zijn gedropt. Maar bijna alle Nederlandse agenten vallen in Duitse handen en de meesten overleven het niet. Dit zogeheten Englandspiel mislukt volledig. Na de oorlog blijkt uit onderzoek dat de Engelsen doelbewust de Duitsers hebben geprobeerd te misleiden. Nederlandse agenten zijn daar voor opgeofferd. De Engelse overheid heeft dat overigens nooit toegegeven.

Volgens neef Derk Sauer beseft Tazelaar al snel dat er een luchtje aan het Englandspiel zit, maar is hij niet bij machte het te stoppen. Sauer heeft veel met Tazelaar gesproken na de oorlog over deze periode. “Zijn verhaal is eigenlijk heel tragisch. Hij heeft iets heel heldhaftigs gedaan, hij heeft enorme risico’s genomen. Hij heeft dat gedaan in de vaste overtuiging dat hij daarmee de Duitsers bestreed en de vrijheid van Nederland bevocht. En eigenlijk was het voor niets. Want alle mensen die via hem geland zijn, werden door de Duitsers vermoord.” Sauer concludeert dat het Englandspiel historisch gezien eigenlijk een grote mislukking is geweest. Voor Tazelaar moet dat een enorme deceptie zijn geweest waar hij volgens Sauer altijd mee heeft geworsteld.

Nadat hij zijn opdrachten heeft uitgevoerd, weet Peter Tazelaar uiteindelijk via Portugal in Engeland terug te keren. Er breekt een losbandige periode aan met veel ruzie, drank en vrouwen. Tazelaar is enorm teleurgesteld omdat er nog steeds jongens in Nederland worden gedropt terwijl het niet veilig is. Hij besluit zijn eigen plan te trekken en zondert zich af. Toch wordt hij weer benaderd. Hij kan instructeur worden van de Nederlandse troepen in Canada.

Na een kort verblijf in Canada keert hij terug in Londen waar hij werk moet verrichten voor de brandweer. Maar koningin Wilhelmina, liefkozend ‘de Ouwe’ genoemd, is zeer op Tazelaar gesteld. Zij weet wat hij heeft betekend voor Nederland. Sterker nog: zij reikt hem in 1944, twee jaar na Erik Hazelhoff Roelfzema en Chris Krediet, de Militaire Willemsorde uit. Kort daarop laat Tazelaar zich weer in bezet gebied droppen, waar hij zich opnieuw door zijn onverschrokkenheid onderscheidt. Hij werkt vooral samen met het Friese verzet.

Met Erik Hazelhoff Roelfzema, Rie Stokvis-Knapper en Peter Tazelaar als haar adjudanten arriveert Wilhelmina in 1945 in Nederland. Ook al is het een eer voor de koningin te mogen werken, beide mannen zullen niet lang in haar dienst blijven en zoeken opnieuw het avontuur.

De eerste jaren na de oorlog wil niemand echt praten over de oorlog en Tazelaar al helemaal niet. Iedereen heeft er even genoeg van. Daarbij komt dat verzetsmensen helemaal niet zo gewaardeerd worden. Het is vaak maar beter te verzwijgen dat je verzetswerk hebt gedaan als je solliciteert. Je loopt de kans als ‘dwars’ en dus moeilijk voor de organisatie te worden bestempeld. Pas in de jaren zestig en zeventig begint de aandacht voor het verzet echt op gang gekomen. In 1972 verschijnt het boek Soldaat van Oranje van Hazelfhoff Roelfzema en in 1977 is er de film ‘Soldaat van Oranje’ van Paul Verhoeven. Met in de hoofdrol Jeroen Krabbé en Rutger Hauer. De laatste zorgt er met zijn rol voor dat de verzetsman Erik Hazelhoff Roelfzema een beroemdheid wordt.

Emma Birnie-de Vries, weduwe van verzetsstrijder Johan Birnie, heeft een uitgesproken mening over de aandacht rondom het boek en de film Soldaat van Oranje. “Ik denk dat Erik een beetje veel van zichzelf hield, maar ja dat kan je niemand kwalijk nemen. En hij schrijft aardig.” Het boek wordt nauwkeurig doorgenomen door Johan Birnie en onjuistheden genoteerd in de kantlijn. Maar als de titel van de film bekend wordt, raakt hij geïrriteerd. Weduwe Birnie: “Johan zei: Nee, het moet geen Soldaat van Oranje heten. Het zijn soldaten van Oranje. Het is een heel team dat ook in Scheveningen geland is. Niet alleen Erik.”

In de film speelt Jeroen Krabbé de rol van Tazelaar. Hij heeft hem in de aanloop naar de opnamen ontmoet. “Ik ben bij Tazelaar geweest omdat ik een aantal vragen had over zijn rol. Hij was echt ontzettend aardig. Ik vond het echt een heel bijzondere man. Ik vond het een wijs en ook nukkig iemand. En ook niet iemand die snel het achterste van zijn tong liet zien.” De rol die Krabbé moet spelen is eigenlijk een afgeleide van een aantal verzetsmensen. Tazelaar distantieert zich een beetje van de film. Hij ziet dat Erik Hazelhoff wel nadrukkelijk aanwezig is. Krabbé: “Hazelhoff Roelfzema gaf alle credits aan Peter. Hij zei: Peter was eigenlijk de echte. Peter heeft het gevaarlijke werk gedaan en Peter moet eigenlijk de eer krijgen die hij verdient.”

Toch loopt het anders. Op de première komt Tazelaar tot teleurstelling van Krabbé niet opdagen: “Hij is niet naar de première gekomen. Of eigenlijk: hij is gekomen, heb ik begrepen, en hij stond aan het begin van de Reguliersbreestraat. Toen hij dat totale circus zag met Rutger Hauer en mij op die motoren, de Koninklijke familie, en een drumband, toen heeft hij rechtsomkeer gemaakt. Waarschijnlijk in zijn smoking met zijn vrouw. Dat tekent hem wel.”

Derk Sauer: “Het was duidelijk dat Hazelhoff Roelfzema een veel beter gevoel voor marketing had. Die begreep gewoon hoe hij zijn heldendom kon marketen. Peter die begreep daar niets van. Daarbij komt: heldendom identificeer je met succes. In dit geval is het heldendom een mislukking geweest.” Volgens Sauer hebben deze ervaringen een grote invloed gehad op de rest van Tazelaars leven: “Het heeft hem zijn hele leven beklemd en bekneld, met die dood van die mensen moest hij leven. Ik denk dat Hazelhoff Roelfzema daar makkelijk overheen heeft kunnen stappen. Die heeft natuurlijk het romantische deel van het verhaal vooral naar voren gehaald. Terwijl Peter altijd zei: Het moet niet over mij gaan maar over de mensen die zijn overleden.” Ellis Brandon: “Peter wou helemaal niet de held spelen, dat was ongeveer het laatste wat hij wou.”

Schrijfster Helga Ruebsamen kent Peter vooral uit de naoorlogse periode. Ze ontmoette Tazelaar in de kroeg. “Ik heb iedereen eigenlijk in die tijd in de kroeg leren kennen. Ik was journalist en er waren speciale kroegen waar ik in Den Haag naar toe ging. Daar kwam Tazelaar ook. Ik kan niet zeggen dat ik Peter echt heb leren kennen want ik geloof niet dat hij een mens was om echt te kennen. Hij maakte de indruk van een sfinx. Hij observeerde vooral. Communicatie was niet echt makkelijk of mogelijk zelfs.”

Na de oorlog leidt Tazelaar een avontuurlijk leven. Laurentius: “Hij was onaangepast, tegendraads, vond het alledaagse saai.” Derk Sauer: “Hij hield zijn gevoelens verborgen, was sociaal onhandig, kreeg altijd mot, ook in relaties, en had zich na de oorlog van de burgersamenleving afgekeerd. Maar juist door die autonomie was hij een opmerkelijke man.” Na vele omzwervingen gaat het slechter met Tazelaars gezondheid. Hij wordt afgekeurd vanwege een hernia en ontvangt een pensioen van de Stichting ’40-’45. Hij overlijdt op 6 juni 1993 aan de gevolgen van slokdarmkanker. Peter Tazelaar zal wel altijd ‘een mythische figuur’ blijven.

Samenstelling en regie: Gerda Jansen Hendriks
Research en tekst: Yfke Nijland

Voor deze uitzending is gebruik gemaakt van een lange productie die de AVRO in 1972 maakte naar aanleiding van de verschijning van het boek Soldaat van Oranje. Het is een docudrama: sommige scènes, zoals de landing op Scheveningen, zijn nagespeeld, maar het programma bevat ook interviews met vele betrokkenen, zoals de auteur zelf, Peter Tazelaar, Chris Krediet, en ook Prins Bernhard. Verder zijn er fragmenten te zien uit reportages van de TROS en de NOS die gemaakt zijn bij de eerste opnames van de film Soldaat van Oranje én bij de première van de film.

Er zijn algemene beelden van Groningen vlak voor de oorlog, afkomstig van het GAVA, het Gronings AudioVisueel Archief. Zij hebben een flink deel van hun collectie online staan.

Daarnaast is nog gebruik gemaakt van enkele films die in opdracht van de RVD in Londen zijn gemaakt, zoals het bezoek van de Engelandvaarders aan koningin Wilhelmina, en van een speelfilm die vlak na de oorlog is gemaakt over het verzet: Vrij en Onverveerd. Deze films zijn, net als die van de publieke omroepen, beschikbaar via het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.