Oorlog in Blik

Het ministerie van VWS is de grote aanjager van het project Erfgoed van de oorlog. Oorlog in Blik probeert bijzonder en kwetsbaar audio-visueel materiaal op te sporen en veilig te stellen.

Films en geluidsfragmenten spreken 'het grote publiek' van alle soorten erfgoedmateriaal misschien wel het meest aan. Ze lijken het verleden dichterbij te brengen omdat je met eigen ogen en oren kunt zien en horen wat men ook in die tijd zag en hoorde. Het brengt de oorlog daardoor dichterbij.

Zeker het materiaal dat bij particuliere eigenaren ligt onttrekt zich aan het zicht, terwijl het vaak heel bijzonder materiaal is. Het is namelijk gemaakt door gewone Nederlanders en niet door 'autoriteiten'. Daar komt bij dat het bij audiovisueel materiaal gaat om heel kwetsbaar materiaal. Het opsporen ervan is juist nú enorm belangrijk om verlies ervan te voorkomen. Met het project Oorlog in Blik heeft het programma Erfgoed hierin voorzien.

In dit project zijn zoveel mogelijk films en geluidsfragmenten over het Koninkrijk der Nederlanden uit de Tweede Wereldoorlog geïnventariseerd en bijeen gebracht op één website. Nooit eerder werd zoveel audiovisueel materiaal uit de oorlogsjaren online samengebracht op één website. In deze operatie is tevens een groot aantal films, onder meer van de regionale audiovisuele archieven, gedigitaliseerd en beschreven. Hiermee is het behoud van dit materiaal gezekerd en voor het internet toegankelijk gemaakt.

NB (2016): De website www.oorloginblik.nl is voor onbepaalde tijd niet beschikbaar als gevolg van auteursrechtelijke omstandigheden. 

Een deel van het materiaal op Oorlog in Blik is via intensief speurwerk boven water gekomen. Kleine musea en particuliere verzamelaars zijn benaderd om ook mee te werken en dat 'aanzoek' heeft veel vondsten opgeleverd. Het uiteindelijke doel om deze films voor het grote publiek te ontsluiten is daarmee bereikt.

De familie Ossedrijver was een Joodse familie in de Plantagebuurt in Amsterdam, waar ongeveer de helft van de bewoners Joods was. Onder de naam BerLeo-film legden Bernard en Leo Ossedrijver die wereld vast. Voor een deel zijn het de ‘gewone’ beelden zoals van zoveel amateurfilmers. De kinderen Max (1935) en Sonja (1938) worden gevolgd bij alledaagse gebeurtenissen zoals een uitstapje in het park, de eerste schooldag, de eerste knipbeurt.

Maar de komst van de oorlog plaatst die beelden in een ander perspectief. Bovendien gingen de broers door met filmen, ook toen tijdens de bezetting de ene anti-joodse maatregel na de andere werd afgekondigd. Ze geven een indringende kijk op het Joodse leven dat door de Nazi’s zo grondig en gruwelijk werd vernietigd.

Een week voordat de eerste anti-joodse maatregel van kracht wordt - joden mogen niet meer bij de luchtbescherming - maken de broers een hilarisch filmpje met als titel: n Kijkje bij de luchtbescherming op de Portugees-Israëlische hoofdsynagoge te Amsterdam, van 23 juni 1940.

Barend Ossedrijver balanceert met een onbekende op het dak van de synagoge. We kijken uit over de Jodenbuurt rond het Waterlooplein. De mannen zetten met veel lol een gasmasker op.
Onthutsend is de scene waarbij dochter Sonja als klein meisje huppelend onder het bord Judenstrasse, Joodsche straat doorloopt. De broers overleven de oorlog, maar veel familieleden zijn vermoord in Auschwitz en Sobibor. Dat maakt het kijken naar de beelden nu tot een onthutsende ervaring.

De oorlog leek voorbij maar Amsterdam was nog niet bevrijd. Tussen het moment van capitulatie en de Canadese intocht op 8 mei 1945 zaten een paar dagen van chaos en verwarring, waarin een aantal incidenten dodelijke slachtoffers eiste.

Een van die gebeurtenissen is een schietpartij aan de Amstelveenseweg tussen leden van de Binnenlandse Strijdkrachten (B.S.) en Duitse militairen. De fatale gebeurtenissen aan de Amstelveenseweg lijken te zijn voortgekomen uit frustratie. Aanvankelijk zouden de BS-ers de Duitsers mogen ontwapenen, maar dit decreet werd teruggetrokken op last van de Canadese bevrijders. De BS moest zich gedeisd houden en de Duitsers werden geacht te blijven in hun vesting aan het Museumplein.

De uitzending van Andere Tijden focust op een laatste schietincident op 7 mei rond 17.00 uur. Maar al eerder was er op die plek een gewapend treffen geweest waarbij drie BS-ers sneuvelden en waarbij een aantal Duitse militairen gevangen werd gezet in het hoofdkwartier van de BS aan de Amstelveenseweg. Op 7 mei rond het eind van de middag komt het tot de schietpartij die door de amateurfilmer Ad Maas werd vastgelegd en waarvan nu na 65 jaar de schokkende beelden boven water zijn gekomen.

In de uitzending zijn korte fragmenten te zien van de volgende drie films:

1. Hitler imitatie (archief Johannes de Jong)

Een Hitler imitatie op een woonboot in Friesland. Na een stevig drankgelag imiteert iemand Hitler op groteske wijze. Dat was niet zonder risico. Een filmopname die bij de bezetter heel slecht zou kunnen vallen en daarom verborgen moest blijven. De mannen op de boot hebben er later in de oorlog nog ondergedoken gezeten, om aan de arbeidsdienst te ontkomen.

2. Oorlog in Den Haag (archief familie Van Vleuten)

Een film gemaakt door Sam van Vleuten uit Den Haag. Hij heeft de hele oorlog in beeld gebracht: van 1939, als de lichtkrant van de Haagsche Courant de mobilisatie vermeldt, tot de bevrijding in 1945. Er zitten beelden in van de vordering van paarden op het Malieveld en van het neerschieten van Duitse jagers.
Van Vleuten filmde nog iets zeldzaams: V2-raketten, waarmee de Duitsers vanuit Den Haag Engeland beschoten. Hij had zijn camera op de vensterbank liggen, en toen er het fluitende geluid van zo’n raket te horen was, rende hij naar het raam en legde de beelden vast.

3. De eetophalers (Regionaal Archief Alkmaar)

Stedelingen uit het westen trokken naar het platteland met karren en wagens om voedsel in te slaan. Hier zie je zo’n ‘hongertocht’, in de buurt van Schermer. De filmmaker noemt de mensen in de film trouwens heel mooi ‘eetophalers’.

Regie en tekst: Erik Willems
Beeldresearch: Gerard Nijssen
Research: Yfke Nijland