The making of Nelson Mandela

“Die boeren, die dachten dat ze een wereldvreemde man vrijlieten”, memoreert Conny Braam de vrijlating van Nelson Mandela nu twintig jaar geleden. “Ze dachten dat ze zouden onderhandelen met een man die niet wist wat er in de wereld speelde,” lacht ze, “Maar in werkelijkheid was hij van alles op de hoogte!”.

Braam is dan al sinds 1970 voorzitter van de Anti-Apartheidsbeweging Nederland. In die rol wordt ze in de jaren ’80 door het ANC benaderd met een verzoek. Kan zij bijdragen aan het opzetten van een geheime operatie in Zuid-Afrika? Een operatie die ertoe moet leiden dat uitgeweken ANC-ers terug kunnen keren naar Zuid-Afrika en daar veilig kunnen wachten. Wachten op de uiteindelijke vrijlating van Nelson Mandela, die toch een keer zal moeten komen. Ze zijn dan meteen in stelling gebracht om het verzet te coördineren en onder één leiding te brengen. Operatie Vula, naar het woord Vulindlela, wat Zulu is voor ‘open de weg’.

“U moet goed begrijpen dat er 55.000 Cubaanse soldaten aan onze grens stonden”, schetst oud-minister Pik Botha de verhoudingen tijdens de Koude Oorlog in een interview dat Andere Tijden in 2001 met hem had. Er zit een kern van waarheid in de woorden van Botha. Waarschijnlijk gedoogt het westen gedurende die jaren het beleid van de regering in Pretoria, omdat die in ieder geval aan de kant van het westen staat. In Angola, in Mozambique, landen die aan Zuid-Afrika (of aan het door Zuid-Afrika bezette Namibië) grenzen woeden onafhankelijkheidsoorlogen tussen de door het westen en het Oostblok gesteunde groeperingen. In Zuid-Afrika is het tenminste rustig.

Maar meer en meer keert de wereldbevolking zich tegen het apartheidsbeleid van de regering in Pretoria, dat de zwarten in haar land sinds 1948 officieel achterstelt en toegang tot banen en openbare ruimtes weigert. De zwarten hebben geen banen, slecht of geen onderwijs, en mogen alleen buiten de steden wonen in krottenwijken als Mamelodi bij Pretoria of het bekende Soweto bij Johannesburg. Bekend zijn de bankjes in het park, waar in de leuning is gegraveerd: ‘slegs vir Blankes’, alleen voor blanken om op te zitten. Nog bekender worden de beelden die steeds weer de wereld over gaan: zwarten protesteren, blanke agenten jagen ze uiteen door op ze te schieten, te knuppelen, met honden op te jagen.

Die Apartheidspolitiek roept internationaal steeds meer weerstand op. “Het zal halverwege de jaren tachtig zijn geweest, dat het ANC bedacht een boegbeeld nodig te hebben in de strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika”, zegt Braam. De Apartheid moest een gezicht krijgen. Dat zou de strijd tastbaarder, aansprekender maken. De keus valt op de advocaat en ANC-leider die sinds 1962 opgesloten zit, meestentijds op het beruchte Robbeneiland.

De marketing van Mandela wordt groots aangepakt. Skaband The Special A.K.A. heeft met “Free, Nelson Mandela” een hit te pakken. T-shirts met zijn beeltenis, Ruud Gullit draagt zijn prijs als wereldvoetballer 1986 aan Mandela op, in Londen treden internationale artiesten op bij het popconcert ter ere van Mandela. Ondertussen gaan ook de normale protesten door. Artists United Against Apartheid protesteert tegen westerse optredens in gokparadijs SunCity niet ver van de Zuid-Afrikaanse hoofdstad Pretoria. Eddy Grant roept de regering in zijn song ‘Gimmy hope Jo’anna’ op de apartheid af te schaffen.

Braam, voorzitter van de AABN, reist dan al jaren lang naar de Zuid-Afrika omliggende landen voor congressen en contacten met ANC-ers. In Zambia, in Mozambique, in Botswana, overal komt ze uitgeweken en verbannen ANC-ers tegen die vanuit daar -of vanuit de frontlijnstaten Lesotho en Swaziland hun verzet tegen de apartheidspolitiek proberen te voeren. Ze vragen Braam om hulp. De operatie die ze willen opzetten, omvat twee gedeelten. Het eerste is het opzetten van safehouses waarin teruggekeerde ANC-ers kunnen schuilen totdat Mandela vrij komt en het verzet in Zuid-Afrika onder één leiding moet worden gebracht. Het tweede is dat er gecommuniceerd moet worden tussen Zuid-Afrika en de uitgeweken ANC-top in de omliggende landen.

Voor dat laatste dient een ingenieus apparaat. Eigenlijk is het een emailsysteem voordat er email bestaat. “Er was een man van Philips bij betrokken”, zegt Braam,“maar die is overleden”. Enig speurwerk brengt Andere Tijden op een vergelijkbaar apparaat, de Philips PX1000cr. Dit apparaat is een zakfax. Het ziet eruit als een overmaatse mobiele telefoon met een lichtscherm dat openklapt. Op toetsenbord kan de gewenste tekst worden ingetikt en vervolgens verzonden door de luidspreker tegen de microfoon van een telefoon te houden. Het apparaat verstuurt de tekst dan door piepkras-geluiden uit te stoten zoals in de jaren tachtig programma’s op de eerste huiscomputers werden geladen van een cassettebandje.

De brochure van het apparaat verklaart doodleuk “om te voorkomen dat onbevoegden kennis nemen van de berichten die u verzendt, kunt u elk tekstblok afzonderlijk coderen voordat u het aan de telefoon toevertrouwt”. Het apparaat maakt daarbij gebruik van 18quintiljoen mogelijke codes, zo ronkt de folder. In haar boek beschrijft Braam dat dit apparaat uit de handel is genomen omdat - zo wil het gerucht - de Israëlische geheime dienst niet achter de codes kon komen. En als de Israëli’s het niet konden, dan kon de Zuid-Afrikaanse geheime dienst het ook niet. Want die geheime dienst van Zuid-Afrika is een geduchte tegenstander met ogen en oren overal.

Omdat de Zuid-Afrikaanse geheime dienst waarschijnlijk de telefoonlijnen afluistert, communiceert de top van het ANC vanuit de Zambiaanse hoofdstad Lusaka in code en via Amsterdam en Londen met de achtergebleven ANC-ers in Zuid-Afrika. Braam heeft een computer in huis gekregen waarop ze berichten kan ontvangen, voor die tijd revolutionair. Iemand is bij Mandela op bezoek geweest, gaat naar een telefooncel en belt haar nummer in Nederland. Braam stuurt die berichten dan door naar het ANC in Londen, dat zorgt dat ze naar de ANC-top in Lusaka gaan.

Zo communiceert het ANC in de laatste periode van zijn gevangenschap met haar leider, die levenslang vastzit wegens zijn gewelddadig verzet tegen het regime in Pretoria. Ze bediscussiëren de voorwaarden van zijn vrijlating en overleggen wat er moet gebeuren zodra hij vrijkomt. Terwijl de regering in Pretoria denkt met een man van het verleden van doen te hebben.

Om te zorgen dat het telefoonverkeer onopgemerkt blijft en de operatie de juiste codes gebruikt, moet er regelmatig een diskette met nieuwe codes het land worden binnengesmokkeld. Maar wie kan er onopvallend zo regelmatig het land binnen gaan? “Op een gegeven moment kwam ik in contact met Conny Braam”, zegt Antoinette Vogelesang, die destijds als assistent-purser precies zo regelmatig op Johannesburg vloog. Ze vliegt van Kenia naar Johannesburg, waar de crew een paar uur in een hotel uitrust voordat die weer terugvliegt naar Kenia waar een langere stopover is. In haar bagage zit een boek met in de kaft de diskette. “Ik wilde eigenlijk niet weten wat het was, wat er nou precies in zat. Ik zat wat in het boek zelf te bladeren, het was een vogelboek of een of ander oud boek”. Ze stopt het in haar bagage en ‘vergeet’ het, zo zegt ze.

In Johannesburg komt Vogelesang aan in het hotel en gaat naar een winkel in de buurt. Ze krijgt van iemand die naast haar komt staan een kamernummer te horen in hetzelfde hotel. Op die kamer zit een Indische man van het ANC die ze het boek geeft. Die Indiër ziet er elke keer weer anders uit. “De ene keer had hij een bril, dan weer een baard, dan was zijn haar strak naar achter of had hij het weer grijs. Maar het was altijd dezelfde man natuurlijk”, lacht Vogelesang.

En dat is onderdeel van het tweede deel van de operatie. Voor de safehouses, in de omliggende staten, maar ook in Zuid-Afrika zelf werft Braam Nederlanders die daar een tijd gaan wonen. Blanke Nederlanders die niet de aandacht trekken. De ANC-ers die bij hen intrekken lopen gevaar herkend te worden. Daarom moeten ze een vermomming hebben. En om die reden komen ze naar Amsterdam, waar ze van Winnie Gallis een pruik en grime krijgen aangemeten. Haar man Yan Tan, kostuummaker voor theatergezelschappen, steekt ze in een bij de vermomming passende outfit.

De twee maken de smokkelaars dikker, ouder, jonger, en veranderen ze zelfs van ras. Tan maakt een basispak, met daarin een soort maillot. Daarin kan schuimrubber geplaatst worden dat naar wens is gevormd. “Je beeldhouwt een ander lichaam”, aldus Tan. Maar het is warm en erg comfortabel zal het niet geweest zijn. Een tandarts die in het complot zit, levert valse voorzettanden.

Zo veranderen de twee de Indiër die in Johannesburg op Vogelesang wacht in een jongere zwarte man met zwart kroeshaar en in een oudere met grijs kroeshaar. Het is Mac Maharaj, die later minister van Transport zal worden onder president Mandela. De twee verhalen over Christopher, die er de ene keer uitziet als een yup, dan weer als een Rhodie, een ongepolijste Rhodesier. Of Little John die ze vermommen en dan drie keer naar de fotowinkel om de hoek sturen om pasfoto’s te maken. De fotograaf ziet niet dat hij drie keer met dezelfde man van doen heeft.

Vogelesang noch Gallis en Tan weten op dat moment details van waar ze aan meewerken. Spannend vindt Vogelesang het wel. “Een kat en muis-spel. En altijd weer een opluchting als de vliegtuigdeur dicht was en de wielen los”, zegt ze. Veel wordt duidelijk als Braam haar boek publiceert. Pas dan overzien de drie de gehele operatie, waarvan ze nu zeggen slechts een radertje te zijn geweest. Maar nog altijd zeggen ze niet alle details te weten.

Dan aan het einde van de jaren ’80 valt de muur, stort het Sovjet regime in elkaar en is de Koude Oorlog plotseling voorbij. Ook Zuid-Afrika moet nu veranderen. De net aangetreden president van het land, De Klerk, kondigt op 2 februari 1990 aan dat het verbod op het ANC en een aantal andere partijen zal worden opgeheven en Nelson Mandela snel vrij komt. Dat gebeurt een week later daadwerkelijk, op 11 februari 1990. Mandela komt voor het oog van de wereldcamera’s uit de gevangenis lopen. Braam kijkt naar de tv op het kantoor van de Anti-Apartheidsbeweging. “Uit de verte kwam hij aanlopen en in dat hele volle kantoor begon men te juichen. Een langzaam aanzwellend geluid, en toen stond hij ineens echt dichtbij in beeld. Onbegrijpelijk! Echt onbegrijpelijk!”.

Een officieel bedankje van het ANC krijgen Gallis en Tan nooit. Maar als het België had betroffen, hadden ze het ook gedaan, zeggen ze. “Het ging om het principe.” Vogelesang kreeg via een bevriende journalist Conny Braam op bezoek. Die vertelde haar “hoe verschrikkelijk het daar was en dat ze in de Anti-Apartheidsbeweging zat”. En of ze mee wil werken. Dat wil de assistent-purser wel. “Ik zei: ‘Ik doe het’. Het is een soort morele plicht mensen die niet in vrijheid leven te helpen”. Over de consequenties zegt ze nooit echt na te hebben gedacht.

Vogelesang sloot zich er voor af, probeerde het boek dat ze bij zich had te vergeten. Twaalf keer, ongeveer, gedurende 1988 en 1989 zal ze met een boek op en neer zijn gereisd. Dan houdt ze ermee op. Omdat ze een relatie krijgt die het te gevaarlijk vindt, maar ook omdat het nu zolang goed is gegaan. “En je moet het geluk niet tarten”, verklaart Vogelesang. Verbazend genoeg is de betrokkenheid van Gallis en Tan, die werken in de toneel- en theaterwereld, toentertijd nooit uitgelekt. Voor Braam blijft het allermooiste dat de Apartheid uiteindelijk weg is en alleen bestaat als woord “dat uitsluitend wordt gebruikt om de situatie aan te geven die afkeurenswaardig is. En daar, dat is genoeg voor mij”.

Tekst en research: Rob Bruins Slot
Samenstelling en regie: Godfried van Run