Afscheid van de DDR

Op 3 oktober 1990 werden de beide Duitslanden (de Bondsrepubliek en de DDR) officieel herenigd. De grondwet van de Bondsrepubliek werd met uitzondering van een aantal wijzigingen van kracht voor heel Duitsland. Eén van de grootste opgaven waar de voormalige DDR-burgers nu voor stonden, was de verwerking van de Stasi-dictatuur die veertig jaar had geduurd. Aan de zogenaamde Gauck Behörde (naar directeur Joachim Gauck) was de taak om de archieven van de Stasi te beheren en toegankelijk te maken voor de betrokkenen. Van een op de drie DDR-burgers bleek een dossier te bestaan.

Een andere methode om het verleden te kunnen verwerken was de oprichting van musea en monumenten in de voormalige machtscentra van de DDR. Zo werd in november 1990 de ‘Forschungs-und Gedenkstätte Normannenstrasse’ opgericht, waar het Ministerium für Staatssicherheit (Stasi) onder Erich Mielke was gehuisvest. Ook de geheime strafgevangenis Berlin-Hohenschönhausen werd een monument ter herinnering aan de Stasimethoden.

Sinds 1995 kun je in de Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen een rondleiding krijgen van een oud-gevangene en van dichtbij meemaken wat het betekende om uitgeleverd te zijn aan het almachtig staatsapparaat dat de Stasi was.

Berlin-Hohenschönhausen als gebouw staat in zekere zin symbool voor de geschiedenis van Duitsland. Het terrein was bezit van de twee dictatoriale regimes, die Duitsland gevormd hebben tot wat het nu is: het grootste en machtigste land van Europa met een bevolking waarvan de westelijke helft moeizaam in het reine probeert te komen met het Nationaalsocialisme en de oostelijke helft voorlopig de handen vol heeft aan het communisme.

Oorspronkelijk behoorde het terrein van de latere gevangenis toe aan de machinefabrikant Heike, die vanaf 1910 fabrieken bouwde in het stadsdeel Hohenschönhausen. In 1938 verkocht Heike het terrein aan de Nationalsozialistische Volkswohlfahrt. Deze organisatie liet een volksgaarkeuken op het terrein bouwen ten behoeve van uitsluitend Arische Berlijners.

Na de capitulatie van de Nazi’s in 1945 richtte de Sovjet-bezettingsmacht op de plek van de volksgaarkeuken “Speziallager Nr.3” op; een doorgangskamp voor oorlogsmisdadigers, functionarissen van het Nazi-régime en ‘personen die bedreigend zouden zijn voor de communistische bezetting en haar doelstellingen’. De 20.000 gevangenen die in ‘Lager 3’ geïnterneerd waren werden na enige tijd overgebracht naar o.a. voormalige concentratiekampen en zelfs naar Siberië. Het aantal doden ligt naar schatting op ruim 3000.

In oktober 1946 hieven de Soviets dit doorgangskamp op en verbouwden ze de voormalige volksgaarkeuken tot een onderzoeksgevangenis. In de kelder werden speciale folterkamers en cellen zonder vensters gebouwd. Afgezien van Nationaal-socialisten werden er tegenstanders van de communististen vastgehouden, voornamelijk leden van na de oorlog opgerichte democratische partijen.

In 1951 droegen de Soviets de gevangenis over aan de DDR-regering, die de verantwoordelijkheid ervoor in handen van de Stasi legde. Het gebouw werd uitgebreid: er kwam een nieuwe vleugel met meer cellen en een vleugel met verhoorkamers waar de verdachten soms negen uur per dag werden uitgehoord over hun vrienden en familie.

Tijdens de DDR-periode werd het bestaan van de gevangenis strikt geheim gehouden voor de bevolking. Op plattegronden was de wijk rond de gevangenis slechts een witte vlek. De geïnterneerden, dissidenten en leden van de verboden oppositie alsmede politieke vluchtelingen, wisten dus ook niet waar ze zich bevonden. Formeel werden ze opgepakt voor spionage, staatsvijandelijke propaganda en bezoedeling van de staat; de processen waren meestal slechts show, bedoeld voor het Westers oog.

Het opvallende verschil tussen de Soviet- en de DDR-periode van gevangenis Berlin-Hohenschönhausen is dat de Stasi gebruik maakte van psychische foltermethodes in plaats van fysieke: “De perfectionering van KGB-methodes door middel van Deutsche Gründlichkeit”, zoals één van de getuigen zegt in het item. De gevangenen werden geïsoleerd van elkaar en van de buitenwereld, gedesoriënteerd en volkomen murw en angstig gemaakt door urenlange verhoren van speciaal daartoe opgeleide psychologen van de Stasi.

De gevangenis werd pas in december 1989, dus na de val van de Muur, opgeheven. Toen hadden de bewakers al heel wat archieven weten te vernietigen. De bewakers lopen nog gewoon vrij rond: zij vielen immers onder DDR-wetgeving, en die daarin werd geen enkel bezwaar gemaakt tegen geheime opsluiting van dissidenten.

Tekst en reportage: Yaèl Koren
Research: Laura van Hasselt

Beelden
In het item zijn beelden gebruikt uit het Polygoon Wereldnieuws (1969), het NTS journaal (1967), het NOS journaal (1987) met beelden van Honecker, beelden van de Hitlerjugend (NOT,1973), beelden uit de TELEAC serie 'Van revolutie tot Koude Oorlog' uit 1973, journaalbeelden van de parade en Brezjnev (NTS,1967) en wandelend publiek in Oost-Berlijn uit het programma
'Minderheid tegen wil en dank' van de IKOR uit 1968.

Personen
De twee oud-gevangenen die werden geïnterviewd zijn Mattias Melster en Thomas Lukow. Beide geven op verzoek rondleidingen in de Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen.

Muziek
'Sophisticated Lady', uitgevoerd door Archie Shepp o.l.v. Max Roach op drager 'The Long March' van Hut Records (1979), serienummer 2R13

De Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen beschikt over uitgebreide documentatie over de gevangenis en haar voorgeschiedenis. Publicaties zijn te bestellen bij:

Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen
Genslerstrasse 66
13055 Berlin
Tel: 0049-30-98696102/9824718
Fax: 0049-30-9824719