Polder op de schop

Hanna Kooiman van de Commissie Streekverbetering schetst in de uitzending simpel en streng de oude situatie: “Het was natuurlijk wel romantisch en mooi, maar niet efficiënt”. Om de boerenfamilies te overtuigen dat hun leven achterhaald was en het zo niet langer kon, begon de commissie met het vertonen van dia’s waarop onder meer de omslachtige methode van werken te zien was. In de uitzending zijn de prachtige kleurendia’s van het landleven te bewonderen, die toen vooral dienden om mensen te overtuigen. Landbouw consulent Jan Vonk: “Wij hadden geen enkel ander doel dan die mensen voor te houden dat er veranderingen moesten komen, want dat ze het anders niet vol zouden houden.”

Veel moeite kostte het uiteindelijk niet de bevolking mee te krijgen. De plannen werden met een grote meerderheid aangenomen en dat betekende dat Zeevang van een vaarpolder in een rijpolder zou veranderen. Waar tot dan toe het meeste land alleen per boot bereikt kon worden, werden wegen aangelegd en het land werd verkaveld. Aan rechte polderwegen kwamen nieuwe boerderijen, buiten het dorp. Voortaan kon op het land – zoveel mogelijk geconcentreerd rondom de eigen boerderij – gebruik gemaakt worden van landbouwmachines en al het transport ging per tractor. José Pauw en Alie Vink zijn met hun man vanuit een oude boerderij in het dorp naar een nieuw onderkomen verhuisd. Een hele verbetering qua bedrijfsvoering en woning, constateert boerin Alie Vink, maar ook geïsoleerd: “Schoolvriendjes van de kinderen kwamen niet meer”.

Maar niet alleen het boerenbedrijf veranderde. De vrouwen kregen advies op allerlei gebied. Zo adviseerde juffrouw Van Zoelen, projectleidster streekverbetering, hoe de keuken het beste ingericht kon worden: “Was het praktisch, hoe waren de looplijnen?” Daarnaast leerden ze bloemschikken en een siertuin aanleggen. Cursussen op het gebied van administratie en discussiëren, maakten de ‘emancipatie’ van de boerinnen compleet. Clara van Zoelen:  “Vroeger waren er voor de vrouwen de drie K’s: de keuken, de koeien en de kinderen. Dat wilde men anders. Vrouwen wilden vol in de maatschappij staan”.

Hoewel niet alles van een leien dakje ging en de eerste jaren moeilijk waren, is iedereen het erover eens dat de modernisering van de polder noodzakelijk was. Met een revue onder de titel  ‘Het oude land koos… nieuwe wegen’ werd de streekverbetering in 1963 vrolijk afgesloten. Alle inspanning had z’n vruchten afgeworpen, of om in agrarische termen te blijven: “Eerst spitten dan resultaat”.

Het boerenbedrijf in de ouderwetse ‘vaarpolder’ moet in de jaren ’60 drastisch veranderen. Het Noord-Hollandse dorpje Hensbroek dient in deze voorlichtingsfilm als voorbeeld voor andere polders. De film begint met enkele shots van het idyllische landschap, een boer vervoert een aantal koeien met een schuit over de sloot. “De boeren en tuinders in deze polders kunnen hun land meestal slechts varende bereiken”, legt de voice-over uit.

En dat is waarom deze boerenbedrijven moeten veranderen. De boeren in de romantische, maar ouderwetse ‘vaarpolders’ kunnen niet opboksen tegen de snelle opkomst van ‘moderne’ boerderijen. “Ook die van Hensbroek zagen in dat het zo niet langer ging, want ieder uur varende doorgebracht, betekende verlies.”

Ruilverkaveling moet uitkomst bieden. In de film zien we zware machines de oude sloten leegpompen. Bulldozers en “imposante dumpers” rijden af en aan met uitgebaggerde grond. De sloten - die kriskras door weilanden en akkers lopen - worden gedempt. Door een veel kleiner aantal rechte waterwegen te graven, neemt het totale oppervlakte van de kavels flink toe. Zo krijgt de polder van Hensbroek een nieuw gezicht. De lokale boeren ruilen hun schuiten in voor trekkers. Over de pas aangelegde wegen van deze nieuwe ‘rijpolder’ vervolgen ze hun boerenbestaan op een ‘moderne’ wijze.

We zien dansende mensen in traditionele kleding op een plein, er zit geen geluid bij de film. Allerlei beelden van een dorp komen voorbij, mensen poseren voor hun huis en op straat. Daarna aanschouwen we koeien en een oude man op klompen. Wat je ziet is de dagelijkse gang van zaken in het dorp Oosthuizen in de polder Zeevang voor de ruilverkaveling. Typerend zijn de boeren die in een roeibootje met melkkannen de melk naar de dorpsbewoners brengen. Het land waarop de koeien lopen, is voor de ruilverkaveling namelijk vaak alleen per boot bereikbaar.

De video is onderdeel van een zogenoemde ‘dorpsfilm’, naar het idee van filmmaker Johan Adolfs om heel Nederland vast te leggen. Plaatselijke verenigingen geven de opdracht om het dorp in beeld te brengen. De video’s hebben een vast patroon en tonen zoveel mogelijk het normale, gezellige dorpsleven. Elke dorpsfilm bevat een optocht, waaraan het hele dorp en alle inwoners meedoen. Verenigingen en bijvoorbeeld scoutingclubs en fanfares presenteren zich. De film is eigenlijk puur voor de lokale bevolking bestemd en vormt een dwarsdoorsnee van de gemeenschap.

Verder zien we erg veel individuele mensen en close-ups van gezichten. Het idee hierachter is dat iedereen zich altijd al eens een filmster heeft willen voelen, zoals in Hollywood. Daarnaast is het natuurlijk zo dat wanneer er zoveel mogelijk mensen in beeld zijn, er ook veel bezoekers kijken bij de vertoning van de film. Dat betekent dat je meer entree en dus meer geld ophaalt. De dorpsfilms draaien op het betaalbare 8 mm formaat, waardoor verenigingen de winst kunnen investeren.

Moderne stallen en mestafvoersystemen doen rond 1960 hun intrede, terwijl steeds meer klassieke stolpboerderijen in de polder verdwijnen. Piet Visser is aannemer en heeft, samen met zijn vader, veel nieuwe stallen in Noord-Holland gebouwd. Opvallend genoeg noemt men dit nieuwe type een Zuid-Hollandse stal. In deze video vertelt hij dat de moderne stallen veel vooruitgang bieden en het boerenbedrijf verbeteren. Dankzij de ruilverkaveling vindt er dus ook schaalvergroting en mechanisatie in de landbouw plaats.

In de nieuwe Zuid-Hollandse stal staan de koeien met de koppen richting elkaar. Zoals in de video te zien is, heeft deze stal in het midden van het plafond een luik. Daardoor komt het hooi gemakkelijk midden in de stal terecht, waar de voergang loopt. Deze constructie heeft volgens Piet “het voordeel dat je aan twee kanten dus het vee kon voeren”. In de verouderde Hollandse stolpboerderijen staan de koeien met de koppen naar buiten. Een boer moet dan twee keer hooi storten en verdelen, namelijk zowel aan de linkerkant als aan de rechterkant. “Dat was allemaal een hoop werk om dat weer te verdelen”, aldus Piet. In de nieuwe stallen gaat het voeren van het vee dus een stuk sneller.

Ook de afvoer van mest gaat in de nieuwe Zuid-Hollandse stal veel efficiënter. Dankzij een mestgoot kan de mest zo weglopen naar buiten. Daar gaat de mest op een mestplaat. In de oude stallen scheppen de boeren de mest op de kruiwagen en rijden dit naar buiten. Daar ligt de zogenoemde mestbult, waarop ze de kruiwagen leeggooien. Dit kost veel tijd. Piet weet het zich nog goed te herinneren: “Als d’r sneeuw was, dan werd het nog glad ook. Dan kon je nog wel eens onderuit gaan en dan lag je zelf in de mest”.