Het Cruijff-effect

6 december 1981. Ajax-Haarlem. In de eerste helft van de wedstrijd gebeurt er niet veel, maar dan krijgt Cruijff de bal op de rand van het zestien metergebied. Kijkend naar de archiefbeelden zie je Cruijff draaien, dribbelen. Vanuit zijn ooghoek ziet hij dat Haarlem-doelman Edward Metgod net iets te ver voor zijn goal staat. Cruijff omzeilt Martin Haar en met een snelle beweging lobt hij de bal over Metgod in het doel. “Een weergaloze goal”, zegt Tscheu-la Ling nu nog. Ling is als eerste bij Cruijff om hem te feliciteren.

Een enorme ontlading maakt zich meester van de supporters. Jaap Visser is één van hen. De latere sportjournalist kan zich niet herinneren ooit ergens zoveel gejuich te hebben gehoord. “Ik stond in het vak van de staanplaatsen en weet nog dat ik een paar meter naar beneden ben gelazerd, zo werd er geduwd en getrokken”, lacht hij. Volgens Visser was de opluchting bij de aanhangers zo groot omdat ze zagen dat Cruijff ‘het’ nog kòn.

Het is een herinnering die velen hebben. Paul Onkenhout schreef afgelopen zaterdag in zijn column in de Volkskrant over de ‘religieuze roes’ en de ‘huilende mannen op de tribune’. Als anderen acht Onkenhout de goal van Cruijff ‘zonder twijfel het mooiste doelpunt uit zijn carrière’.

Het gaat dat jaar niet goed met Ajax, maar zeker ook niet met Cruijff. Ajax is landskampioen in 1977, 1979 en 1980, maar ligt nu een straatlengte achter op PSV. De club draait niet goed, ondanks veel jonge talenten. De 17-jarige Gerald Vanenburg, John van het Schip, Jesper Olsen, Frank Rijkaard zijn zonder twijfel goede spelers, maar weten het team nog niet tot grote hoogte te stuwen. Een jaar eerder heeft Cruijff al eens van zich doen spreken. Tijdens de wedstrijd Ajax-FC Twente gebeurt iets opmerkelijks. Na een eerste goal voor Ajax laten de Tukkers de Amsterdammers alle hoeken van het veld zien. Ajax doet zijn best maar raakt steeds verder in de problemen en staat met 1-3 achter. In de dug-out zit trainer Beenhakker zich te verbijten.

Op de tribune klinkt geroezemoes als er iemand opstaat en de trap afdaalt richting het hek om het veld. Het is Cruijff. Hij spreekt een suppoost aan die met zijn rug naar het hek staat. De man schrikt als hij Cruijff ziet en opent snel de poort. Cruijff wandelt op zijn gemak -maar voor het oog van het publiek- naar de dug-out waar Beenhakker hem pas ziet op het moment dat hij voor hem staat en naast hem plaatsneemt. Cruijff neemt met enkele gebaren brutaalweg de coaching over. Ajax wint uiteindelijk met 5-3. Voor Beenhakker moet het een moeilijke middag zijn geweest.

Maar Cruijff zelf is in 1981 ook niet in beste doen. Hij zit financieel aan de grond nadat hij in wat schimmige transacties en bij evenzo schimmige figuren betrokken is geraakt. Cruijff en Neeskens spelen dan beiden voor Barcelona. Een grote rol is weggelegd voor de Fransman van Russische afkomst Michel Basilevich, die zich tot compagnon van Cruijff heeft weten te maken. Een bericht in het Parool van 6 april 1979 zegt genoeg. Onder de kop “Cruijff en Neeskens gedupeerd” tekent de krant op uit de mond van Cor Coster, Cruijffs schoonvader, dat Basilevich grote sommen geld van zijn schoonzoon en van Johan Neeskens naar Zwitserland zou smokkelen om daar op een bankrekening te storten. “Bijschrijvingen daarvan arriveerden echter nooit”, aldus Coster. Als je het bericht nu leest, lijkt het toch wat raar dat er blijkbaar aan voorbij gegaan wordt dat beide voetballers het plan hadden hun geld buiten de belasting om op een Zwitserse rekening te storten.

Hoe dan ook, Cruijff is gedupeerd en is min of meer gedwongen voor veel geld te voetballen in de Verenigde Staten en in Spanje. In 1981 zit hij bij het Spaanse Levante, de tweede club van Valencia. “Maar hij draaide daar niet lekker”, zegt toenmalig Ajax-verdediger Peter Boeve. Cruijff is vaak geblesseerd en komt te weinig aan spelen toe. AVRO’s Sportpanorama zoekt hem daar op, en ook in dat programma zit Cruijff met zijn voet in een plastic zak met ijs.

Binnen het bestuur van Ajax is het nog niet een uitgemaakte zaak dat Cruijff wordt teruggevraagd. “Ja”, zegt Jaap Visser, “Cruijff is ook wel een grote zeikerd. En veel mensen zijn bang dat hij veel touwtjes in handen krijgt”. Ajax-voorzitter Ton Harmsen wil wel, maar de andere bestuursleden niet. Zoon Sven Harmsen hoort de bestuursleden wel eens aan de telefoon: “het is hier niet een tehuis voor ouden-van-dagen!”. Toenmalig bestuurslid Arie van Eijden bevestigt dat het bestuur verdeeld was. Hij en Harmsen waren voor de komst van Cruijff, maar de andere drie waren niet overtuigd. “En ook binnen de vereniging lag het moeilijk”, zegt hij, “want als er iemand was die voor een scheuring kon zorgen, dan was het Cruijff wel”, aldus het oud-bestuurslid.

Jack van Gelder claimt de partijen bij elkaar te hebben gebracht. Toentertijd was Van Gelder niet alleen verslaggever voor het radioprogramma ‘Langs de Lijn’, maar ook PR-manager van Cruijff-sports. “Ik belde Johan op en zei: ‘als ik nou eens bij Ajax zeg dat je interesse hebt?’ Waarop Johan zei: ‘Doe dat maar’”, glimlacht de zongebruinde sportcommentator. Maar die drie bestuursleden die tegen waren, hoe die over de streep te krijgen? “Ik heb een hondenstreek uitgehaald: ik heb bestuurslid Jan Neefjes opgebeld en gezegd: je bent als enige tegen. Dat wil je toch niet op je geweten hebben!?”, lacht Van Gelder. Harmsen maakt de volgende dag een telefonisch rondje en verneemt dat er een meerderheid is voor het aantrekken van Cruijff. “Als ik open kaart had gespeeld, dan was het niet gelukt”, geeft Van Gelder toe. “Maar erg netjes was het niet”.

Ajax-keeper Piet Schrijvers ziet meteen wat de waarde van Cruijff in het team is. Ze zijn beiden al wat ouder en Cruijff neemt meteen de jonkies onder zijn hoede. Dat hebben ze nodig. “Cruijff had altijd zijn mondje open. En doordat we sinds zijn komst wedstrijden wonnen, had hij het gelijk aan zijn zijde. Dus begonnen die jonkies naar hem te luisteren”, zegt Schrijvers thuis in Ermelo. Peter Boeve bevestigt de waarde van Cruijff in die tijd. “Hij was een mentor-trainer. Ik heb ontzettend veel van hem geleerd. Al was het niet altijd makkelijk hem te begrijpen, ook nu nog niet”, grijnst de huidige trainer van FC Omniworld in Almere. “Het was uniek dat ik mocht meespelen en ik heb veel van hem opgestoken”.

Terug naar december 1981. Haarlem-keeper Edward Metgod is die middag minder gelukkig. “Iedereen was nieuwsgierig: kan hij het nog wel?”, herinnert Metgod zich. “Hij ontwijkt één of twee tackles…”, vertelt de doelman. “…loopt de bal half voorbij en dan met de buitenkant van de voet...”, gaat Peter Boeve verder “…en lobt hem zo over Metgod heen!”, vult Piet Schrijvers aan. Het stadion barstte uit zijn voegen, weet Van Gelder nog. “Niet alleen omdat hij terug is, maar ook omdat hij het nog kàn!” Op de archiefbeelden van de televisie horen we de commentator van een weergaloze goal spreken. De gepasseerde doelman Metgod relativeert het een beetje: “Dat hij terug was in Amsterdam en de 1-0 scoorde dat moment was fantastisch. De goal was aardig”.

Maar Ajax wint die middag en lijkt zich de tweede helft van het seizoen te hervinden. De club uit Amsterdam wordt dat jaar weer kampioen. Ook Cruijff is aan de beterende hand. Hij lijkt zijn rol te hebben gevonden en belangrijker nog: verdient weer geld. Hij heeft met Ajax een overeenkomst gesloten die vergelijkbaar is met het contract dat hij had bij Levante. Hij speelt op recettebasis. Als er meer dan 11000 toeschouwers in stadion De Meer zitten, heeft Cruijff bedongen de helft van de meeropbrengst te krijgen. Ajax ziet hierin een goede deal: in het jaar 1980 werden de wedstrijden soms door niet meer dan 8000 mensen bezocht. Cruijff ziet ook een goede deal: hij weet heel goed dat hij toeschouwers trekt. En met een beter presterend Ajax loopt ook de kaartverkoop goed.

Wat verwachten de betrokkenen uit 1981 van het wonder ‘Cruijff’ anno 2008? De Meester heeft wel een andere rol. Voor velen is die zelfs niet helemaal duidelijk. Sportjournalist Hugo Borst was in eerste instantie verheugd toen Cruijff zijn komst aankondigde in het programma van –weer- Jack van Gelder. Maar toen de uitleg volgde en Cruijff niet duidelijk kon of wilde maken wat hij nou eigenlijk gaat doen, werd ook Borst wat minder enthousiast. Welke rol heeft Cruijff bij Ajax in 2008? Heeft hij nu wel of geen verantwoordelijkheid? In 1981 stond hij als deelnemer op het veld, nu lijkt hij zijn wonderen van achter de coulissen te willen verrichten.

De mannen in de reportage zijn unaniem in wat Cruijff kan uitrichten. “Als speler heb je de meeste invloed op de gang van zaken. Een stap verder er vanaf is trainer. Nu als adviseur heeft hij nog minder invloed”, denkt Metgod. Schrijvers is het met hem eens. Jaap Visser denkt dat Cruijff deze opdracht snel zal afronden “en dan weer op zijn berg in Spanje zal gaan zitten. En daar roept hij dan weer wat en dan is heel Ajax weer in rep en roer”.