De Vereniging Nederland-DDR

“Een verlengstuk van de DDR-Ambassade”. Zo verwacht de Binnenlandse Veiligheidsdienst in 1974 dat de vereniging Nederland-DDR zal gaan functioneren. “Zo opererend zal de vereniging een goede uitgangsbasis in Nederland kunnen vormen voor propaganda, beïnvloeding en eventuele rekrutering ten behoeven van de DDR,” analyseert de veiligheidsdienst.

Begin 1973 erkent Nederland de DDR. Dat is laat, want de DDR is toch al in 1949 al gesticht? Maar gedurende de eerste 25 jaar haar bestaan is het onmogelijk voor westerse landen de DDR politiek en diplomatiek te erkennen. Immers, de West-Duitsers stelden dat zij de betrekkingen zouden verbreken met West-Europese landen die met de DDR relaties zouden aanknopen. De Neue Ostpolitik van Willy Brandt verandert de zaak. De meer pragmatische houding van de West-Duitse regering onder leiding van Brandt zorgt voor de mogelijkheid met beide landen diplomatieke relaties te hebben. Gretig gaat Nederland hierop in.

Door alle partijen heen 
Daarmee is het comité voor de erkenning van de DDR overbodig geworden. Maar een aantal mensen dat hierbij betrokken was, ziet vervolgens ruimte voor een vereniging Nederland-DDR. Een vereniging, geen vriendschapsvereniging, zo maakt jurist Erik Jurgens duidelijk op zijn steunbetuiging. Want het zijn niet onze vrienden. De bedoeling is niet een vereniging van communistische DDR-fanatici te vormen, maar een verzameling mensen, komende uit alle partijen, die het grotere belang van vrede en veiligheid voor ogen hebben. “Doel van de vereniging was het vijandbeeld af te breken. Om de spanning in de tijd van de Koude Oorlog te verminderen,” betoogt ex-PvdA-senator Frans Uijen.

Uijen is vice-voorzitter van de vereniging. Net als secretaris Frits Neijts heeft hij van oprichting tot opheffing zitting in het bestuur. Neijts is ex-CPN, op dat moment PSP. Voorzitter Dick van der Meer is ex-CPN en zijn opvolger Pieter Burggraaf is van de PSP. Later zijn er ook bestuursleden van D66 (Dick Tommel) en CDA. Alleen de VVD heeft nooit het bestuur bereikt. Dat de vereniging dwars door alle partijen leden trekt, maakt het mogelijk een onafhankelijke koers te varen, zo zegt het toenmalige bestuur. “We waren onafhankelijk in de zin dat iedereen er lid van kon worden,” zegt secretaris Neijts. “Ik heb nooit aan iemand gevraagd: uit welke hoek kom je aanwaaien? Iedereen was welkom”.

Ontvangst met alle egards
Bestuur en leden van de vereniging maken delegatiereizen naar de DDR. Ze worden daar met open armen en alle egards ontvangen. “We probeerden zo veel mogelijk delegaties vanuit Nederland naar de DDR te brengen. Delegaties van burgemeesters, vakbondsmensen, van vrouwenverenigingen, om de mensen te laten zien hoe het er daar aan toeging,” zegt Uijen. Altijd als het bestuur landt op vliegveld Schönefeld in Oost-Berlijn, staat Romi Kliemchen onderaan de vliegtuigtrap op ze te wachten. “We lieten ze natuurlijk wel de mooie kanten van de DDR zien en niet de mindere,” zegt Kliemchen in de woonkamer van haar voormalige ambtenarenwoning in het oosten van Berlijn. Ze lijkt nog precies op de vrouw op de foto’s die de bestuursleden op de reizen hebben gemaakt. Voorzitter Burggraaf realiseert zich dat de vereniging voor de DDR een instrument was. “Een instrument om de politieke van de DDR te verklaren aan allerlei mensen. En wat dat aangaat deed men dat wel goed, men wilde een behoorlijke PR voor de eigen staat ontwikkelen,” aldus Burggraaf. Toch was er ook ruimte voor gesprek met gewone burgers, zo meent hij. “Er waren wel momenten, als je in het hotel zat bijvoorbeeld, dat je jongeren kon ontmoeten die daar een rendez-vous hadden. Daar kon je rustig mee praten.”

In het archief van de vereniging dat bij het Internationaal Instituut voor Sociale Gescheidenis (IISG) in Amsterdam is ondergebracht, zitten verslagen van reizen naar de DDR die leden van de vereniging maakten. Stuk voor stuk zijn de reizigers onder de indruk en schrijven zij dat ze de reis niet licht zullen vergeten. Uit een van de reisverslagen: “Een bezoek aan de Brandenburger poort (grensgebied). We hebben zelf kunnen waarnemen hoe vals en vertekend de informatie is die hier in het westen wordt gegeven over de Berlijnse muur. Ieder van ons heeft kunnen constateren dat grootscheepse economische oplichterij, mensenroof en sabotage het bouwen van de muur in 1961 inderdaad noodzakelijk maakte. (…) Een verhelderend bezoek.”

Voorzitter Burggraaf vond die muur “Een onding. Het was iets verschrikkelijks, als je daar vlak bij in de buurt was. Maar,” zo gaat hij verder, “ik vond het wel te begrijpen”. Over de deling van Duitsland zijn de bestuurders duidelijker: “Voor veel leden van de vereniging was tevens het doel, om te zorgen dat er geen groot Duitsland zou ontstaan, wat het best gegarandeerd kon worden door een zelfstandige DDR,” aldus Uijen. Burggraaf valt hem bij: “Het nooit weer oorlog en nooit weer Fascisme, wat een enorme rol speelde, dat stond levensgroot voor mij.”

Het dilemma en een aantal kwesties
Maar de DDR is geen democratische staat naar West-Europees model. En het bestuur van de vereniging wil dan wel kritisch en onafhankelijk zijn – het moet continu schipperen. Want hoe ver kun je gaan? Als Wolf Biermann wordt uitgewezen in 1976, houd het bestuur de kiezen op elkaar. Protestliedjeszanger Biermann was in 1953, overtuigd van het socialistische ideaal, vanuit Hamburg naar de Boeren- en Arbeidersstaat verhuisd. Dat bleek tegen te vallen en in zijn liedjes liet hij zich kritisch uit over de staat, het regime en de omstandigheden in de DDR. Toen hij in 1976 optrad in Keulen, liet de DDR na afloop weten dat hij niet terug hoefde te keren. De DDR stelt geen prijs meer op zijn aanwezigheid.

De affaire wordt breed uitgemeten in de pers. “DDR wirft Biermann raus”, kopt Duitslands grootste ochtendblad Bild. Maar de affaire zadelt de vereniging ook op met een dilemma: zich uitspreken voor Biermann en daarmee het regime in de DDR tegen de haren instrijken? Uiteindelijk doet de vereniging niets. Verheft geen stem, drukt slechts enkele krantenartikelen af in het verenigingsblad.

Dan ontspint zich in 1979 een kwestie rond voorzitter Dick van der Meer. Van der Meer komt uit de kring van oud-CPN’ers die halverwege de jaren vijftig uit de CPN werden geknikkerd maar nooit hun rode hart verloren. Ook secretaris Neijts komt uit die hoek. Van der Meer manoeuvreert zich in 1979 in een onhoudbare positie door betrokken te raken bij een interne strijd binnen zijn oude partij, de CPN. CPN boos, en ook het bestuur vindt dat Van der Meer als voorzitter van de vereniging buiten een interne partijstrijd had moeten blijven. Maar ook de DDR is ontstemd. Volgens de notulen van de vergadering van het bestuur van 10 september 1979 heeft de DDR-ambassade de vereniging verteld: “opstappen gewenst”.

De relatie tussen de CPN en het Oost-Duitse regime, in het slop geraakt na de dood van Stalin, is op dat moment net aan de beterende hand. En de CPN heeft geen zin in die lastige Van der Meer; eist daarom dat de Oost-Duitse SED geen contact heeft met Van der Meer. Thuis bij Frans Uijen, in een buitenwijk van Den Haag, besluit het bestuur dat Burggraaf de nieuwe voorzitter moet worden. Althans, een deel van het bestuur. Want het deel dat Van der Meer trouw is, is niet uitgenodigd voor die vergadering. Zij zijn vervolgens kwaad over dit besluit en stappen op als bestuursleden. “Het is niet netjes gegaan,” geeft Uijen toe. “Je zit voor de vraag: moeten we ons daar niets van aantrekken, en hem aanhouden als voorzitter? Met het gevolg dat we de vereniging moeten opheffen want die heeft geen enkel contact meer met de DDR.”

Waar komt het geld vandaan?
Over de financiering van de vereniging is altijd onduidelijkheid geweest. Kwam het geld nou rechtstreeks uit de DDR? Nee, zegt het bestuur. In de kasboeken is geen directe gift vanuit de DDR te vinden. De ledencontributie en de advertentieverkoop in het ledenblad zorgden voor inkomsten. De advertenties in het blad zijn van reisbureau Kontakt, en verder van de bedrijven Orwo, Imog en Interflug. Die laatste drie betalen veel geld voor de advertenties. Interflug is de Oost-Duitse vliegmaatschappij en de andere twee blijken na de val van de muur op de lijst te staan van KoKo-bedrijven: bedrijven die in het westen broodnodige westerse deviezen genereerden voor het Oost-Duitse regime. Dat kon het bestuur toen natuurlijk niet weten, maar Neijts geeft wel toe dat het duidelijk was dat ze vanuit Oost-Berlijn de opdracht hadden gekregen de vereniging geld toe te schuiven: “Ze hadden gewoon een opdracht gekregen van de ambassade in Den Haag. Om ons te steunen. En dat gebeurde.”

In het al eerder aangehaalde rapport van de BVD uit 1974 staat verder: “De financiering van activiteiten werd tot dusverre geheel door de DDR geregeld. Er is gesproken over de mogelijkheid om aan de vereniging een reisbureau te koppelen en zo de financiering te vergemakkelijken.” Reisbureau Kontakt was de enige die reizen naar de DDR verkocht in Nederland. De directeur van het reisbureau zit in het bestuur van de vereniging. “Van de verkochte reizen kregen we een bepaald percentage provisie,” zegt Uijen. Secretaris Neijts vertelt dat hij één keer per jaar in Berlijn een koffer geld in ontvangst nam. “Een deel van dat geld dat kreeg ik altijd in briefjes van 10, 25, honderdjes. Nog vaak smerig en vies, maar gewoon wat de Nederlanders hadden betaald. Eén keer 50.000 gulden, meestal 20.000.” Alleen de boekhouder wist ervan, zo zegt Neijts. Die boekte het ergens weg. “Als giften van bedrijven, van leden, weet ik het, hij boekte het weg.” Verder was alleen de ambassade op de hoogte.

Een plots einde
Het was continu schipperen, tussen meegaan met de DDR of kritisch zijn en vervolgens het gevaar lopen dat de DDR de vereniging de rug toekeerde en de vereniging geen bestaansrecht meer zou hebben. “Het ging om het voortbestaan van de vereniging. Om het voortgaan van het ideële werk, zegt Burggraaf. Maar het heeft wel degelijk zin gehad, daarvan is hij overtuigd: “Ik denk dat het heeft bijgedragen tot een geestesgesteldheid tussen verschillende mensen. Of dat er nou 100 of 2000 zijn geweest, dat durf ik niet te zeggen”.

De vereniging wordt een jaar na de val van de Muur opgeheven. Die valt in 1989, wanneer de DDR 40 jaar bestaat. In dat jaar sturen de zusterverenigingen uit het buitenland een felicitatiebrief. De Nederlanders weigeren te tekenen, omdat ze de brief veel te lovend vinden. Het bestuur van de vereniging stuurt een eigen brief: “Wij hebben met die brief duidelijk gemaakt dat wij toch op een zekere afstand wilden blijven van de politiek van de DDR.” Maar die brief valt niet goed in de DDR. En meteen wordt het bestuur naar Berlijn verordonneerd. Uijen en Neijts reizen naar Berlijn om daar de mantel uitgeveegd te krijgen. Maar terwijl ze naar Berlijn vliegen wordt Erich Honecker als leider van de DDR afgezet. In Berlijn worden de heren enthousiast onthaald. Waarom kwamen de heren ook al weer? Krijgt Uijen te horen. Vanwege die brief? Ja, dat is niet meer nodig. “Honecker is vervangen en zullen we daar een drankje op drinken?”