Pim en zijn volk II

Op 25 november 2001 wordt Fortuijn gekozen als lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Met de slogan 'At your service!' presenteert hij zich aan het Nederlandse volk als het alternatief voor het door hem zo verfoeide Paarse kabinet Kok. De entree van Fortuijn in de vaderlandse politiek markeert een nieuw tijdperk in Den Haag. En vanaf dat moment beheerst de onstuitbare opmars van Leefbaar Nederland onder leiding van haar onnavolgbare voorman ook de media. Een doorbraak naar het grote publiek lijkt voor Fortuijn nog slechts een kwestie van tijd.

Fortuijns overstap naar Leefbaar Nederland kwam voor velen als een verrassing. Politiek volgeling Marco Pastors had nooit bij die mogelijkheid stilgestaan. Alle andere partijen hadden de deur dichtgehouden als de lastige, ambitieuze, grillige Fortuijn aanklopte. Leefbaar Nederland deed wél open, het was, zoals Joustra het noemt, een partij zonder leider en Fortuyn was een leider zonder partij. Kay van de Linde, campagneleider van de partij, was er direct bij betrokken: "De onderhandelingen tussen Leefbaar en Pim waren pittig. Leefbaar had allerlei democratische structuren maar Pim was veel directer. Hij wilde invloed op de inhoud en op de kandidatenlijst. Hij dicteerde een lijstje met namen van vrienden als Langendam, Dost en De Booij. We zeiden hem: 'bel ze dan maar op, dan weet je meer.' Pim belde maar niemand wilde." Vic Bonke werd ook gebeld en die had er wel oren naar. "Leefbaar Nederland begon met het opstellen van kieslijsten en Pim had me beloofd dat ik ook op de lijst zou komen, maar toen die lijsten eenmaal waren samengesteld bleek dat ik op een onverkiesbare plaats in het district Haarlem was terechtgekomen. 'Hoe ga je dat nou regelen, Pim?' vroeg ik hem. Maar volgens hen zou het allemaal goed komen."

Van de Linde: "De doelstelling om tien zetels te halen kwam met Fortuijn dichterbij. De combinatie van Pim met een vernieuwingsbeweging als Leefbaar Nederland werkte goed. Het was nu belangrijk om te focussen en tegelijk om Pim zich aan de boodschap van de partij te laten houden." Al in een vroeg stadium had Fortuijn te kennen gegeven weinig concessies te gaan doen aan zijn eigen ideeën. Leefbaar Nederland had dan wel zijn eigen partijprogramma, Fortuijn wilde zelf een belangrijke rol spelen in de richting die Leefbaar Nederland op zou gaan. Dat gaf de nodige wrijving, niet alleen in het bestuur, maar ook binnen de partij. Van de Linde: "Iedereen voorspelde: waar Pim komt, komt ruzie. Ook intern bij Leefbaar. Er waren veel mensen die vraagtekens plaatsten bij het lijsttrekkerschap van Pim. Maar tijdens een vergadering heeft hij ze allemaal ingepakt. En de mensen toonden zich pragmatisch: als de partij zo goed scoort dankzij Pim, dan komen wij ook de Kamer in."

De peilingen gaven hen wat dat betreft gelijk. In de weken na 25 november begon Leefbaar Nederland aan een opmerkelijke opmars en werd al snel virtueel de vierde partij van Nederland. Fortuijn werd een politieke factor van betekenis.

De messias is onder ons

“Hij was opmerkelijk: een kaal hoofd, een mooi pak. In eerste instantie vond ik hem maar een raar figuur, ook door zijn manier van praten. Maar hij sprak het volk aan. Hij begreep waar de kiezer mee te maken had. Die andere politici hadden geen binding met de maatschappij.” Karin Wiegman is een van de vele Nederlanders die rond 2001/2002 gegrepen werd door het fenomeen Fortuijn.

Door zijn vele televisieoptredens werd hij een vaste gast in de Nederlandse huiskamer. Politiek commentator Kees Sorgdrager: “Met de komst van Fortuijn merkte je dat de politiek plotseling weer leuk werd. Ik kreeg er weer plezier in. Vooral als hij op tv de zittende politici ging pesten. Het ging mij niet zozeer om de vorm maar meer om de inhoud van zijn verhaal. Jarenlang had hij zich verdiept in het openbaar bestuur van Nederland door zijn advieswerk. Had een bloeiende praktijk als analyticus van Nederland in zijn columns en door middel van zijn lezingen. Daar heeft hij ook de ervaring opgedaan die hem later van pas kwam in zijn publieke optredens, dat is door de burgers erkend en herkend.” Het beeld van Fortuijn als buitenstaander in de Haagse vriendjespolitiek bezorgde hem steeds meer aanhang. Het succes verraste vriend en vijand. Vic Bonke: “Dat hij meteen zoveel succes oogstte heeft me wel verrast. Voor het publiek werd hij een soort goeroe. Hij was verfrissend temidden van die saaie politici. Hij begon het toen ook steeds drukker te krijgen, we spraken elkaar niet zo veel meer.”

Rob van de Pas organiseerde in zijn woonplaats Bergen in januari 2001 een bijeenkomst waar Fortuijn zou spreken. “Het werd een complete verkeerschaos, de toeloop was enorm. De zaal zat propvol. Mensen konden er niet meer bij en de brandweer moest de zaal afsluiten anders zou het te gevaarlijk worden. Binnen was het broeierig warm. En toen kwam Fortuijn binnenschrijden. Als een soort Julius Caesar in de senaat hield hij zijn speech.. Ik had goed zicht op hem en hij stond in een prachtig licht, het leek wel een aura. Je kunt wel zeggen dat het een soort mystieke ervaring was, ja.” Kay van de Linde kan zich die bijeenkomst nog goed herinneren. “Het charisma van de man in combinatie met zijn openheid, inhoud en authenticiteit hebben hem populair gemaakt. In combinatie met de tijdgeest. Hij was een soort Bill Clinton ook, als je daar een hand van kreeg was dat bijna een seksuele ervaring: daar stond iemand.”

Pim gaat zijn eigen weg

Op de dag dat Fortuijn het publiek in Bergen zou betoveren had hij een interview met de Volkskrant. Het zou op 9 februari 2002 geplaatst worden met als kop ‘De islam is een achterlijke cultuur’. Het artikel sloeg in als een bom bij Leefbaar Nederland, maar niet omdat Fortuijn stelde dat artikel 1 van de Grondwet moet worden afgeschaft. Volkskrantjournalisten Frank Poorthuis en Hans Wansink leggen Fortuijn het volgende voor: U wilt veel minder asielzoekers toelaten dan tienduizend. Antwoord Fortuijn: “Wat mij betreft nul. Ik vind zestien miljoen Nederlanders wel genoeg. Het is een vol land.” Wansink en Poorthuis: Dat mag u niet zeggen van uw partij. Antwoord Fortuijn: “Nou, daar moest ik me maar eens niet zoveel meer van aantrekken.”
Leefbaar Nederland bestuurslid Henk Westbroek reageert diezelfde dag nog ziedend voor de camera van het NOS Journaal. “Blijkbaar trekt de heer Fortuijn zich niets aan van het bestuur van Leefbaar Nederland.” En met deze woorden is de crisis tussen de partij en haar lijsttrekker een feit.

Terwijl de lijsttrekkers van PvdA, D66 en GroenLinks zich haasten om de uitspraken van Fortuijn in een nog kwader daglicht te plaatsen houdt het bestuur van Leefbaar Nederland spoedberaad in de woning van campagneleider Van de Linde. Centrale vraag die avond is: moet Fortuijn zijn woorden terug nemen en aanblijven als lijsttrekker of nemen we afscheid van hem en gaat hij zijn eigen weg? Een waar mediaspektakel ontvouwt zich die avond. Voor het huis van Van de Linde verzamelt zich een leger van journalisten en cameraploegen. Binnen is inmiddels Fortuijn zelf gearriveerd. De beelden van het gezelschap Leefbaar Nederland bestuursleden die om Fortuijn heen zitten in het studentikoos uitziende appartement van Van de Linde zijn bekend. Twee jonge regisseurs leggen de avond vast op video en daarmee is de ‘Nacht van Fortuijn’ een historisch feit.

Fortuijn zelf ziet in dat de aanval op dat moment de beste verdediging is. “Moeten we het op het congres uitvechten? Wat gaan we doen? Er staat godverdomme niets in dat artikel wat ik al eerder heb gezegd. Het is gewoon een mediahype”. Om vervolgens, gespeeld of niet, een tirade af te steken waarin hij zijn belangrijkste troefkaart voor de Nederlandse kiezer uit te spelen: de angst voor islam en buitenlanders. Fortuijn: “Het is vijf voor twaalf, in Europa en in Nederland. Er is een vijfde colonne van mensen die ons land naar de verdommenis willen helpen. Ik moet horen: ‘u bent een varken, een christenhond’. Godverdomme. U laat over zich lopenDat is waar ik voor sta en waar ik mijn stemmen vandaan haal. Mensen hebben er genoeg van. C’est ca!”

Het komt die avond niet meer goed tussen Leefbaar Nederland en haar lijsttrekker. De volgende dag meldt partijvoorzitter Jan Nagel dat Leefbaar Nederland en Pim Fortuijn uit elkaar zijn gegaan. Voor Leefbaar Nederland een riskant besluit. In de peilingen boekte de partij met Fortuijn alleen maar winst. Het was nog maar zeer de vraag of dat zonder hem ook zou lukken. De kiezer leek immers meer geïnteresseerd in de compromisloze lijsttrekker dan het ‘stelletje sigarenboeren’ dat het bestuur vormde.

Geen woorden maar daden

Na de Nacht van Fortuijn galmen de woorden van Fortuijn die wegrijdt in zijn Daimler terwijl hij roept ‘Ik wordt premier van dit land!’ nog lang na. De vraag is echter hoe hij dat wil bewerkstelligen zonder een politieke partij. Het antwoord hierop wordt al snel gegeven. Twee dagen na zijn ontslag bij Leefbaar Nederland richt Fortuijn de Lijst Pim Fortuyn op. Fortuijn is zijn inzinking te boven en voelt zich gesteund door zijn vrienden van weleer, waaronder Peter Langendam. “In de ochtend nadat Pim uit Leefbaar Nederland was gegooid heb ik nog een uur met Willem van Kooten gebeld die op dat moment in Portugal zat. Ik zei tegen hem: ‘Als je een Rembrandt bezit, heb je nog niet het recht om die in het vuur te gooien.’ Maar Van Kooten was niet te vermurwen. Leefbaar Nederland bleef bij haar besluit. Ik heb Pim toen overgehaald om toch door te gaan met een eigen lijst. En heb daar tot op de dag van vandaag nog spijt van. Als Pim niet de politiek is was gegaan, leefde hij misschien nog.”

Vanaf dat moment strijdt Fortuijn op twee politieke fronten: bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2002 als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam en bij de landelijke verkiezingen als lijsttrekker van zijn eigen partij, de LPF. Van de Linde: “Ik belde twee maanden daarvoor met Ronald Sörensen met de vraag hoe hij dacht over het scenario Fortuijn lijsttrekker Leefbaar Rotterdam. Hij ging direct akkoord.” Fortuijn werpt zich op als de hoeder van zijn woonplaats (‘Ik hou van Rotterdam’), waarbij hij de kiezer belooft een einde te maken aan de jarenlange hegemonie van de PvdA. Op 6 maart is het dan zover. Die avond wordt duidelijk dat de kiezers waarmaken wat de peilingen tot dusver hebben beloofd. Met een sensationele winst van zeventien zetels vaagt Fortuijn de zittende partijen in een klap van de kaart.
Kay van de Linde:” De grootste overwinning voor mij was de deelname van Pim aan het lijsttrekkersdebat na de gemeenteraadsverkiezingen. Maandenlang zijn we tegengewerkt door de NOS, die hem er niet bij wilde hebben. Maar uiteindelijk stonden ze allemaal in de rij: Nova, Netwerk, Ivo Niehe, Yorin, RTLZ. Elke week weer.”

En zo mag Fortuijn bij zijn collega’s aanschuiven tijdens het lijsttrekkersdebat op televisie. Nog enigszins confuus van wat er die dag is gebeurd, neemt hij triomfantelijk plaats tegenover zijn Paarse opponenten, Melkert en Dijkstal. De lichaamstaal van beide heren spreekt boekdelen. Ze gunnen Fortuijn geen blik waardig en reageren zuur op de vragen van gespreksleider Witteman. Als deze Fortuijn vraagt wat de oorzaak is van het plotselinge succes, reageert hij voor zijn doen bits. “Ik ben al tien jaar bezig, meneer Witteman”.

Voor Fortuijn is het succes in Rotterdam loon voor zijn jarenlange arbeid in lezingen, columns en televisieoptredens waar hij zijn stelselmatige kritiek op de Paarse politiek verkondigde. Het debat wordt besloten met de opmerking van Fortuijn dat hij hoopt dat Melkert de volgende keer wat vrolijker zal zijn. Samen met Dijkstal druipt de laatste geslagen af. Dat belooft nog wat voor de landelijke verkiezingen op 15 mei…

‘Waar ben ik aan begonnen?’

"Pim was helemaal high na de verkiezingen voor de gemeenteraad. Hij werd euforisch en vanaf dat moment verloor hij de controle. Een hele meute mensen had zich bij hem aangemeld voor de LPF." Vic Bonke ziet van een afstand hoe Pim Fortuijn langzaam ten onder gaat aan zijn eigen succes. Roel in 't Veld was in eerste instantie nog verbaasd over het succes van vriend Pim, maar: "Ik werd langzamerhand doodsbenauwd voor wat hem nog te wachten zou kunnen staan. Zeker nadat er een sfeer van bedreigingen ontstond. Maar hij kon niet meer terug."

Er moest binnen zeer korte tijd een politieke partij worden opgetuigd compleet met lijst en al. Dat kon Fortuijn niet allemaal zelf bolwerken en een groot deel liet hij over aan Peter Langendam. Die stelde samen met John Dost en Albert de Booij een lijst van kandidaat Kamerleden samen. Daar stond Vic Bonke ook op. "Er was een bijeenkomst in Rotterdam waar vijftig LPF mensen elkaar konden ontmoetten. Daar sprak ik met Pim en vroeg hem waarom hij mensen zoals Dost om zich heen had verzameld. Hij zei: 'Ja, ik vind hem ook een klootzak maar hij heeft wel deze ruimte voor ons geregeld. We moeten toch wat?', maar ook: 'waar ben ik aan begonnen? Het is me uit de hand gelopen.' Hij werd een gevangene van zichzelf en dat heeft hij zich niet gerealiseerd. Hij was een opstijgend vliegtuig geworden en kon niet meer terug."

Regie: Carla Boos en Ad van Liempt
Research: Hasan Evrengün en Edmond Hofland
Tekst: Hasan Evrengün