Duitse broederstrijd

De 78e minuut. Een pass op Sparwasser. Sparwasser. Doelpunt! Jürgen Sparwasser uit Magdeburg. We schrijven 22 juni 1974 en de Oostduitse televisiecommentator kan het nauwelijks geloven wanneer door dit doelpunt de DDR de klassenvijand uit het westen, de Bondsrepubliek Duitsland, verslaat. En dat nog wel op het WK in West-Duitsland zelf. Sparwasser schrijft geschiedenis, zozeer zelfs dat elke Duitser weet nog precies weet waar hij of zij was toen het doelpunt viel, alsof het om de moord op Kennedy ging.

Sport in de DDR is politiek. Het communistische regime heeft sterke behoefte aan internationale erkenning en sport wordt gezien als uitgelezen mogelijkheid om dat te bereiken. Onder leiding van de hoogste sportfunctionaris, Manfred Ewald, wordt eind jaren zestig een plan van aanpak gepresenteerd dat zich richt op vier punten: het benutten van het systeem van staats- en bedrijfssportverenigingen. Een nauwgezet talentscouting systeem. Het gebruik van de laatste wetenschappelijke kennis en het investeren in die sporten waar het geld door middel van medailles weer terugvloeit.

Om dat doel te bereiken worden speciale onderzoeksgroepen opgezet ten behoeve van de sporten, de zogenaamde Forschungsgruppen. De aanpak is meer dan succesvol, al op de Olympische Spelen van 1972 haalt de DDR meer medailles dan klassevijand West-Duitsland. Sindsdien is het beeld van zegevierende DDR atleten, zwemmers, schaatsers en turners niet meer weg te denken van Olympische Spelen en wereldkampioenschappen. Ook in het voetbal wordt gebruik gemaakt van deze wetenschappelijke aanpak.

Dr. Horst Slaby is lid van de Forschungsgruppe Fussball : “Met twintig collega’s hielden wij ons alleen maar bezig met de theorie en praktijk van de voetbalsport met als doel het DDR-voetbal naar de internationale top te brengen.” Conform de aanpak van Ewald bestaat er ook een sterke jeugdopleiding in het voetbal. Jürgen Sparwasser: “We hadden een goed opleidingssysteem, daar ben ik mee opgegroeid. Op mijn veertiende ging ik naar het voetbalinternaat van de 1. FC Magdeburg. We hebben goede lichtingen gehad waardoor Magdeburg acht jaar lang aan de internationale top heeft gestaan.”

Sportverslaggever Thomas Schwarz beaamt dat. “Ik heb als verslaggever in de jaren zeventig heel veel voetbalwedstrijden in de DDR gezien. En ik moet zeggen dat het niveau toen heel erg hoog was. Spelers uit de DDR hadden net zo goed kunnen meedraaien in de Europese top, bij clubs als Real Madrid, AC Milan of Ajax.” De bekroning daarvan kwam in 1974, toen in de finale van de Europa Cup 2 het FC Magedeburg van Jürgen Sparwasser AC Milan versloeg en met de cup voor bekerhouders naar huis ging.

‘Früher gab es in Deutschland Kleinstaaterei, und jeder Fürst hielt siech sein Ballett. Heute unterhalten sie Fussballmannschaften.’ Aldus DDR sportchef Manfred Ewald, die hiermee de vervlechting van voetbal en politiek nog eens helder neerzet. Voor de SED-secretarissen van de Bezirke, provincies, was voetbal het middel om hun aanzien te vergroten. Hans Modrow was in 1974 Bezirksleiter van Dresden en als zodanig ook verantwoordelijk voor de plaatselijke eredivisieclub Dynamo Dresden. “Ik ging naar de thuiswedstrijden en eens per jaar ontmoette ik de spelers bij een diner. En dan spraken we over voetbal. Maar ik heb me nooit gemengd in voetbaltechnische zaken. Ik discussieerde wel met de trainers maar dan vooral over het motiveren van de spelers.” Die motivatie was vooral noodzakelijk omdat bij winst van de plaatselijke club de arbeidsproductiviteit de dagen na de wedstrijd met sprongen vooruit ging. Sportjournalist Thomas Schwarz roept echter wel het beeld op dat de plaatselijke SED potentaten zich intensief bemoeiden met hun clubs. “In Rostock was er een Bezirksfürst, zo noemden we de Bezirksleiter toen. Die ontsloeg in de rust van een wedstrijd de trainer van Hansa Rostock. Dat was nog nooit vertoond. Hij was ontevreden over het spel van ‘zijn’ team dat tegen Carl Zeiss Jena speelde. Hij zei gewoon: Na de wedstrijd kun je je papieren komen ophalen.’ Hans Modrow zegt dit soort voorbeelden ook te kennen. “Maar ik hield me er altijd buiten. Ik dacht: ik kan het alleen maar fout doen.” De grootste invloed op het voetbal had echter de baas van het ministerie van Staatsveiligheid, Erich Mielke. Vanaf eind jaren zeventig zette hij zich in om de beste spelers uit de DDR in te lijven bij zijn club: BFC Dynamo Berlijn, de club van de Stasi. Met de nodige corruptie vanuit het scheidsrechterskorps leidt dat tot het resultaat dat de BFC van 1979 tot 1988 kampioen van de DDR wordt.

Het is 5 januari 1974. In Frankfurt wordt geloot voor de poule indeling van het WK. De 11-arige Detlef Lange zorgt voor een sensatie wanneer na Australië en Chili zowel West-Duitsland als de DDR uit de koker komen en in groep 1 belanden. Het resultaat van deze loting zorgt voor de nodige opschudding, in ieder geval bij de leiding. Voormalig DDR premier Hans Modrow: “Dat was een situatie waarin we liever niet waren beland.” Vooral de politieke implicaties baren de DDR bonzen zorgen. Chili, het land dat door grote broer Sovjet-Unie was geboycot na de staatsgreep van 1973, zou uitgerekend in West-Berlijn moeten worden bestreden. Saillant detail: de Russen waren in de voorronden uit protest niet waren komen opdagen in Chili. Zonder tegenstander kon het ‘fascistische regime’ gemakkelijk scoren (er werd vanaf de aftrap direct gescoord in het lege doel, daarna liet de scheidsrechter de Chileense ploeg nog een half uur op het veld staan voordat er werd afgefloten) en verdiende hiermee een WK-ticket.

De sportchef van het Zentralkomitee van de Socialistische Partij, Rudolf Hellmann, had bekendgemaakt dat ‘in het licht van de klassenstrijd tussen socialisme en kapitalisme ook in de sport West-Duitsland de voornaamste tegenstander van de DDR was.’Maar in de praktijk lagen de zaken er toch anders voor. West-Duitsland was regerend Europees Kampioen en Bayern München had dat jaar de Europa Cup 1 gewonnen. De BRD was veruit favoriet voor het WK en het leek er in de verste verte niet op dat de DDR ook maar enige kans zou maken om de klassevijand in eigen huis te verslaan. Thomas Schwarz: “De reactie van Manfred Ewald was dan ook bizar. Toen de voorzitter van de DDR voetbalbond van de loting terugkwam naar Berlijn vroeg Ewald hem of hij die loting niet had kunnen voorkomen. Hoe had hij dat moeten doen? Alsof dat had gekund!”

In West-Duitsland wordt er aan de sportieve kant van het verhaal niet al te zwaar getild. Toenmalig minister van Financiën en voetbalgek Hans Apel: “Het was voor ons een uitstekend moment om te laten zien welk Duitsland het betere voetbal in huis had. En welk Duitsland überhaupt beter was. We zouden ze dan ook met grote cijfers verslaan.”

‘Ons elftal zal onze staat in West-Duitsland waardig vertegenwoordigen.’ Op de DDR-televisie zijn de Oostduitsers optimistisch over de kansen van hun elftal. Een tweede ronde zou er met deze poule indeling wel inzitten en met het Europese succes van de 1. FC Magdeburg in het achterhoofd zou er misschien nog wel meer in zitten. Het WK wordt op 9 juni geopend met de wedstrijd tussen regerend kampioen Brazilië en Joegoslavië. De populaire zanger en acteur Frank Schöbel (63) is daar namens de DDR afgevaardigd om deel te nemen aan de openingsceremonie.

Zijn WK song ‘Der Fussball ist rund wie die Welt’ (nog steeds een hit in de Oostduitse voetbalstadions) zou tussen alle andere liederen in het Frankfurter Waldstadion weerklinken maar dat gaat niet door. Schöbel: “De hoogste leiding van de afdeling cultuur bemoeide zich ermee en vond dat het lied ‘zu rockig’ was. Ik mocht het dus niet zingen.’ In plaats daarvan mocht Schöbel (63) het politiek correctere ‘Freunde gibt es überall’ ten gehore brengen. Nog voordat er een minuut gespeeld is probeert de DDR leiding volledige controle over het WK en alles wat daar omheen speelt te krijgen. Daartoe wordt door het ministerie van Staatsveiligheid een speciale operatie opgezet: Aktion Leder. In Befehl 11/74 wordt een gecompliceerde, bijna militaire operatie beschreven. Doel van de operatie is de toeschouwers die vanuit de DDR naar de wedstrijden in West-Duitsland gaan zo goed mogelijk in de gaten te houden en te voorkomen dat ze achterblijven. Voor elke wedstrijd wordt een zogenaamde ‘touristendelegation’ samengesteld. Uit alle districten van de DDR zijn ze afkomstig, en ook uit de partijcentrale, de ministeries en de jeugdbeweging, 1500 betrouwbare DDR-burgers. Met als uitgangspunt dat op elke tien ‘touristen’ er minstens EEN officiële ‘mitarbeiter’ meegaat, een stasi-spion dus. In principe mochten alleen gehuwde supporters mee, maar zonder partner – zo moest de kans op ontvluchting zo klein mogelijk worden gemaakt.

Op 22 juni komt Horst Slaby met de trein aan op station Hamburg Dammtor. Hij is een van de 1500 ‘touristen’ die uitverkoren zijn om de wedstrijd BRD-DDR in het stadion te mogen aanschouwen. Met vlaggetjes en toeters lopen de Touristen de stad in. Slaby: “We waren met een grote groep en marcheerden alsof het 1 mei was. Langs de kant stond een West-Duitser met een groot bord waarop de naam van een bekende DDR-trainer stond. Die man liep vlak bij mij maar durfde zich niet tot die West-Duitser te wenden.” Veel supporters hadden het gevoel dat er zich onder de toeschouwers ook andersoortige toeschouwers bevonden. Slaby: “We kwamen de trein uit, dan was er aanwezigheidscontrole, we gingen naar het stadion en dan weer: aanwezigheidscontrole. Op de terugweg idem dito. Je had het gevoel dat er onder de supporters een groep van zo’n 100 man vooral ons in de gaten hield.” Thomas Schwarz erkent dat er vooral supporters werden uitgekozen die ongevaarlijk waren en trouw aan de DDR. “De hoofdzaak was, dat ze weer terugkeerden.” Jürgen Sparwasser kan zich nog een wedstrijd herinneren dat hij naast iemand op de tribune zat die in slaap was gevallen. “Ik vroeg hem waarom hij mee was gekomen naar de wedstrijd als ie alleen maar lag te slapen. Daarop antwoordde hij: Ik wilde niet maar ik moest.”

Voor de 1500 ‘touristen’ is een heus ontvangstprogramma opgesteld waarmee de tijd voorafgaand aan de wedstrijd nuttig wordt besteed. Een tour door de stad, bezichtiging van de haven, langs de Reeperbahn en een erebezoek aan het woonhuis van de door de nazi’s vermoorde communist Ernst Thälmann. Dan op naar het stadion waar de ‘touristen’ de slogan ‘7-8-9-10- Klasse!’ kunnen aanheffen voor hun team. Een aansporing van overheidswege uitgevaardigd die zijn nut ook al op de Olympische Spelen van 1972 had bewezen.

De Aktion Leder is een groot succes, geen van de 1500 ‘touristen’ blijft achter in West-Duitsland. Achteraf gezien moet Hans Modrow erkennen dat de DDR leiding te restrictief is geweest in het touristenbeleid. “We hadden meer supporters de kans moeten geven om naar de wedstrijden te gaan. Maar het lag politiek problematisch en bovendien economisch moeilijk want de DDR had niet de beschikbare deviezen. Wij vonden dat wie naar Hamburg zou gaan niet als bedelaar moest rondlopen. Maar dat hij met wat West-Duitse marken op zak zijn Bockwurst kon kopen en uit kon gaan.”

22 juni 1974, het Volksparkstadion in Hamburg. 1500 ‘touristen’ zwaaien met hun DDR-vlaggen en zien dat hun ploeg West-Duitsland aardig in de tang heeft. Het sterrenteam met Beckenbauer, Müller, Breitner en Vogts heeft geen antwoord op het fysiek sterke en technisch verzorgde voetbal van hun Oost-Duitse broeders. Minister Hans Apel zit op de eretribune. “Om mij heen zaten een aantal collega’s van het kabinet, naast mij zat bondskanselier Helmut Schmidt. Er zaten ook functionarissen uit de DDR bij. Maar omdat ik hen niet kende en zij geen contact met ons wilden hebben zaten we zwijgend naast elkaar.” Die ochtend heeft Bildzeitung al kenbaar gemaakt wie de wedstrijd wint. Onder de kop ‘Warum wir heute gewinnen werden’ staat de verwachte uitslag: 2-1, 3-0, 2-0. Het loopt echter anders. Thomas Schwarz: “Het was een pass van Hamann op Sparwasser. Hamann was er net ingekomen en die was nog fris. En vanaf de bank had hij gezien waar de gaten in de West-Duitse defensie zaten.” Sparwasser: “De lange bal van Hamann kwam tussen een paar Duitse verdedigers in, ik had niet gedacht dat ik erbij kon komen. Ik wilde de bal met de borst meenemen, maar hij kwam op mijn neus. Daardoor veranderde de bal van richting en stond ik ineen vrij voor doelman Sepp Maier.” Horst Slaby staat op de tribune en ziet de actie van Sparwasser. “Dat deed hij heel goed, hij bleef heel rustig.” Sparwasser: “Maier kwam half liggend uit en ik schoot de bal over hem heen.” Het blijkt het enige doelpunt van de wedstrijd te zijn. Apel: “Ik heb gevloekt en had nog urenlang de pest in. Hoe kon het Wirtschaftswunder West-Duitsland verliezen van een communistisch Derde Wereldland?” Hans Modrow zag de wedstrijd op televisie.”Op dat moment was Jürgen onze held.” 1500 ‘touristen’ in het stadion gaan uit hun dak, de DDR wint van de klassevijand. Maar niet iedereen is blij met de winst. Horst Slaby: “Ik zal u een geheim verklappen. Ik was supporter van West-Duitsland.”

In 1988 schrijft Jürgen Sparwasser in een afscheidsbrief: ‘Verzeiht uns, und das sind Christa und ich. Wir haben uns entschlossen nicht in die DDR zurück zu kehren. Wir wissen, dass Ihr es nicht verstehen werdet. Es ist schwer und es tut weh, aber eine andere Möglichkeit gab es für uns nicht. Verzeiht nochmals. Spari.’

Tijdens een veteranentoernooi in West-Duitsland blijft hij achter. Zijn besluit de DDR te verlaten is al eerder genomen, als gevolg van de druk die de autoriteiten op zijn loopbaan leggen. In 1976 wordt hem gevraagd trainer te worden van 1. FC Magdeburg maar hij weigert. Hij heeft andere plannen om zijn carriere voort te zetten maar merkt dat hij daarin wordt tegengewerkt. Sparwasser: ”Op een gegeven moment wist ik niet meer waar ik aan toe was. Ik werd leraar maar moest me bezighouden met zaken die totaal niet met mijn vakgebied te maken hadden. Ik keek mezelf op een ochtend in de spiegel aan en vroeg me af of ik nog wist wie ik was.” De Republikflucht van Sparwasser komt hard aan. De DDR-pers reageert hierop door Sparwasser als verrader te betitelen: ‘Verrat an seiner Mannschaft.’ Partijlid Hans Modrow kan het nog steeds niet begrijpen. “Waarom bleef hij zichzelf niet trouw? Hij was tenslotte een sportheld in de DDR.” Dat laatste is hij nog steeds, dankzij het befaamde doelpunt in de 78e minuut.

Die Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes der ehemaligen Deutschen Demokratischen Republik – De Birthler Behörde in de volksmond.

Beeldarchief:
Deutsche Rundfunkarchiv
ZDF
NDR
Beeld en Geluid