De Keizerinnen

‘Met je onderdrukker ga je niet naar bed.’ Onder deze slogan worden eind jaren ’70 en begin jaren ’80 mannen definitief uitgestoten uit de leefwereld van radicaal-feministische vrouwen.
Het moet de oplossing brengen voor alle problemen die mannen veroorzaken, variërend van kwesties als oorlog en economische uitbuiting tot en met de eeuwig terugkerende patstelling over wie thuis de rondslingerende sokken opruimt en de gemorste druppels op de wc-vloer schoonmaakt. En zoals in elke revolutionaire beweging, schoot ook hier de slinger door naar de andere kant voordat er een evenwicht werd gevonden.

In het algemeen wordt het verschijnen van het artikel ‘Het Onbehagen bij de vrouw’ van Joke Kool-Smit in 1967 beschouwd als het begin van de tweede feministische golf in Nederland. Het artikel van Kool-Smit valt in een vruchtbare voedingsbodem. Op alle fronten van het maatschappelijk leven wordt in die tijd immers aan de stoelpoten van de heren machthebbers gezaagd: arbeiders en studenten roeren zich, jongeren verzetten zich tegen te strak ouderlijk gezag en de seksuele revolutie is in opkomst. Vrouwen realiseren zich dat zij ondanks alle democratiseringsprocessen die gaande zijn, een marginale positie innemen, zowel in het openbare leven als op het thuisfront. Zij willen gelijke rechten en gelijke plichten.
In 1968 wordt door Joke Kool-Smit en Hedy d’Ancona MVM opgericht (Man Vrouw Maatschappij), een werkgroep die de discussie over emancipatie wil sturen en op concrete veranderingen aandringt op politiek niveau. Maar er zijn zusters voor wie het allemaal niet snel genoeg gaat: niet later en ooit maar hier en nu ! De Dolle Mina’s doen hun intrede. Met soms hilarische acties weten zij keer op keer de aandacht te trekken van media en publiek. Maar zowel MVM als Dolle Mina richten zich uitsluitend op de emancipatie van de vrouw: de verbetering van haar positie in de maatschappij. De rol van mannen als zodanig en het belang dat zij er bij zouden kunnen hebben om het systeem in stand te houden, wordt niet ter discussie gesteld. Er zijn zelfs mannelijke MVM-leden en Dolle Mina’s.

Het radicaal-feminisme brengt hierin verandering. Het radicaal-feminisme, dat eind 1971 haar intrede doet, stelt zich op het standpunt dat mannen als categorie én als individu een onderdrukkende functie vervullen en daar ook niet los van kunnen komen. Zolang er mannen in de buurt zijn, nemen vrouwen een afhankelijke positie in, of ze dat nou willen of niet. Ook zullen vrouwen elkaar blijven beconcurreren om de aandacht van mannen te winnen. De enige oplossing is het scheppen van een vrouwenwereld waar mannen geweerd worden. Hieruit komen de Vrouwenhuizen voort. In deze huizen komen vrouwen samen om zichzelf ‘te ontplooien’ via cursussen. Op lokaal niveau worden praatgroepen opgericht waarin vrouwen wekelijks bij elkaar komen om hun persoonlijke problemen te bespreken. Via deze praatgroepenbeweging ontstaat gaandeweg het bewustzijn dat een groot deel van hun ogenschijnlijk persoonlijke problemen terug te voeren zijn op hun marginale positie, zowel in de maatschappij als thuis. ‘Het persoonlijke is politiek’ wordt de kreet om deze misstand aan de orde te stellen: vrouwenonderdrukking is geen persoonlijk, individueel probleem waar ieder voor zich maar uit moet zien te komen, maar het is een maatschappelijk probleem dat een politieke oplossing vereist.

Lesbiennes zijn actieve voorvechtsters van vrouwenrechten. Zij lopen mee in demonstraties voor abortus en tegen verkrachting binnen het huwelijk en nemen deel aan de praatgroepenbeweging. Dit activisme staat in schril contrast met hun vaak geheime privé-leven. Tot in de jaren ’70 leiden veel lesbiennes een verborgen bestaan. De homo-emancipatie wordt door het COC sinds 1946 bevochten en krijgt halverwege de jaren ’60 langzaam maar zeker voet aan de grond, maar dat betreft toch voornamelijk de mannelijke homoseksualiteit. Tot 1970 is er ook binnen de homo-emancipatiebeweging nauwelijks specifieke aandacht voor de lesbische liefde.
Ook binnen de feministische beweging is lesbische liefde geen bespreekbaar onderwerp. Heteroseksuele vrouwen zijn bang dat het de vrouwenstrijd ondermijnt als het feminisme teveel met lesbiennes en dus ‘mannenhaatsters’ wordt geassocieerd. Bovendien wordt ‘lesbisch-zijn’ ook nog gezien als een afwijking.
In 1972 gooien drie lesbische vrouwen de knuppel in het hoenderhok. Zij hebben er schoon genoeg van dat hun zusters voortdurend hun beklag doen over hun mannen, de afwas en het aanrecht en ergeren zich eraan dat er binnen de feministische beweging alleen heteroproblematiek wordt besproken. Zij richten een soort revolutionaire cel op, actiegroep Paarse September, om vrouwen wakker te schudden over hun zelfgekozen afhankelijkheid van mannen.
Maaike Meijer, een van de oprichters, denkt daar nog lachend aan terug: ‘Wij zeiden, heteroseksualiteit is een sociaal systeem wat mannen de gelegenheid geeft om de arbeidskracht, de energie en het lichaam van de vrouwen tot hun beschikking te krijgen.’ Hun stelling is eenduidig: vrouwenonderdrukking wordt instandgehouden door mannen en lesbisch zijn is niet een probleem, het is een oplossing voor alle problemen. Heteroseksualiteit houdt de ongelijkheid en de machtsstrijd tussen mannen en vrouwen in stand, de maatschappij heeft belang bij het voortbestaan van heteroseksualiteit. Wie kiest voor onafhankelijkheid als vrouw, kiest voor een lesbische identiteit!
In de ogen van Paarse September handelen heterovrouwen zelfs antifeministisch. De vrouwen van Paarse September hebben een scherpe pen en stellen zich onverzoenlijk op in de polemieken die losbranden. Na een jaar heffen ze zich weer op, maar de toon is gezet. Het feminisme heeft er een extra dimensie bij gekregen. Vrouwen durven voor het eerst openlijk voor hun lesbisch-zijn uit te komen en dragen dit ook uit. In de jaren ‘70 en ‘80 wordt lesbisch zijn een nieuwe norm in vrouwengroepen.

Voor lesbische vrouwen is het een bevrijding om eindelijk in de openbaarheid te treden. Er ontstaat een ware collectieve ‘coming out’. In het kielzog van Paarse September ontstaat de groep Lesbian Nation, een grote kring van lesbische vrouwen die aan de weg timmeren om een gezamenlijke lesbische identiteit en subcultuur te ontwikkelen. Een van hun belangrijkste fantasieën is het creëren van een vrouweneiland, waar zij met vrouwen onder elkaar een leven kunnen opbouwen zonder mannen.
In de praktijk komt dit idee nooit van de grond, maar er ontstaan wel vele andere initiatieven in Amsterdam waar ook heterovrouwen op afkomen: vrouwencafé Saarein, het Nationale Vrouwenfestival in het Vondelpark, vrouwenfeesten en boekhandel Xantippe, om er een paar te noemen. In dezelfde stroom ontstaan ook in de rest van Nederland lesbische culturele eilandjes. Er komt een stroom lesbische literatuur, films en muziek op gang. Eigen voorzieningen als café’s, dancings, campings en festivals floreren. De lesbische liefde leeft als nooit tevoren. Deze vrouwenwereld oefent een enorme aantrekkingskracht uit op vrouwen die wel als heteroseksueel door het leven gaan, maar graag willen meedoen. Lesbisch zijn wordt hip.
Er voegt zich een nieuwe categorie bij de lesbische zusters: vrouwen die bewust lesbisch worden uit politieke overwegingen. Het was een keuze met het hoofd en niet zozeer vanuit de onderbuik. De lesbische liefde wordt niet zozeer beschouwd als een vorm van seksuele voorkeur, maar als een daad van verzet tegen een door mannen gedomineerde maatschappij en een uiting van vrouwensolidariteit en onderlinge verbondenheid. Met je onderdrukker ga je niet naar bed, is het motto. En wie eenmaal alleen nog maar met vrouwen omgaat, kon daar ten slotte heel gemakkelijk verliefd op worden en blijven. Zo doen de politieke potten hun intrede in de lesbische wereld, ofwel pol-potten zoals ze door afgewezen en gekwetste mannen in hun omgeving soms snerend worden genoemd.
‘Er zijn ook heel veel vrouwen lesbisch geworden,’ weet Meijer nog. ‘Dat was echt een epidemie op een gegeven moment.’ In het begin van de jaren ‘80 worden de standpunten van de radicaal-lesbische feministen met name in kraakpanden veelvuldig praktijk. Vrouwen creëren een eigen manier van wonen in woongroepen waarin de toegang voor mannen taboe worden verklaard. Dat ging in een aantal gevallen heel ver. Ook vaders en broers mogen geen voet over de drempel zetten.

Vier vrouwen in Amsterdam voeren dit principe door. In 1979 stichten ze een radicaal-feministische vrouwenwoongroep en gaan in het gekraakte Handelsblad-gebouw achter de Dam wonen. Het gebouw is bereikbaar via een steegje dat het Keizerrijk heet. Deze meiden, die zichzelf De Keizerinnen noemen, beginnen een woongroep die de utopie werkelijkheid moet maken: een bestaan waarin de man totaal is uitgebannen.
Keizerin Martine vond het vooral prettig om niet meer alleen te wonen en sluit zich daarom bij de woongroep aan. En keizerin Susan beëindigt net haar relatie met haar vriendje voordat ze met de vrouwen gaat samenwonen. ‘Ik had het gevoel dat mijn leven een hele andere richting in ging. Lesbisch zijn bijvoorbeeld, dat is toch lastig als je dan een vriendje hebt.’
‘We waren helemaal feministisch geworden en lesbisch en zo,’ zegt Susan terwijl ze na 25 jaar weer met de andere keizerinnen om de tafel zit. ‘We zagen het helemaal voor ons, het moest echt een vrouwenwereld worden (…) We hadden met zijn vieren een slaapkamer, met zijn vieren een woonkamer en met zijn vieren een studeerkamer.’ De Keizerinnen dwingen zichzelf in een keurslijf. Alle mannen zijn dom en onderdrukkers. Maar al snel komen er barsten in dit gedachtegoed. ‘Kan je je voorstellen, er hebben net twaalf vrouwen gegeten en dan sta ik bij al die potten en pannen en die vieze borden, om het in mijn eentje af te wassen,’ zegt Martine. ‘En dan gaan ze me ook nog eens vertellen dat ik niet met de onderdrukker naar bed mag.’
Ook keizerin Marjet overschrijdt soms ‘de regels’. ‘Ik heb toen kortstondig iets met een man gehad. We hadden continue alles van elkaar door want als iemand niet in zijn bedje lag, dan was hij dus ergens anders.’ Marjet stelt haar gedrag niet ter discussie. ‘Ik deed alsof ik gek was (…) Ik vond het meer zoiets als, we zijn op dieet en ik heb een taartje gegeten”.’
Martine wordt op een gegeven moment verliefd op een jongen. Als hij ziek wordt wil ze voor hem zorgen en hem in huis nemen. Ook Aly heeft behoefte aan eigen ruimte. Dus kopen de twee zonder overleg duroxblokken en metselen ze de idealen weg. Marjet en Susan zien hun utopie verloren gaan. Na anderhalf jaar gaan De Keizerinnen hun eigen weg, de een nog altijd lesbisch, de ander bi of toch weer hetero.

De foto's die voor deze aflevering zijn gebruikt, zijn afkomstig van de geïnterviewden. Het archiefbeeld is ter beschikking gesteld door het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging, Roeland Kerbosch BV, Barbara Meter, J.M. Stoer, en het Internationaal Homo/Lesbisch Informatiecentrum en Archief. Daarnaast is er beeldmateriaal gebruikt van het Instituut voor Beeld en Geluid, onder meer uit de collecties Smalfilmmuseum en Polygoon. Het liedje ‘Liever Lesbies’ wordt gezongen door Linda Luxaflex.