Lekkerkerk

Opwinding ontstond toen bekend werd dat het kankerverwekkende benzeen zou zijn gevonden. Volgens Andere Tijden is al kort daarna gemeld dat deze vondst op foutieve metingen berustte, maar dat nieuws drong pas veel later door tot de direct betrokkenen.

Opmerkelijk is dat Hans Ouwerkerk, destijds burgemeester van Lekkerkerk, nu ronduit toegeeft dat hij doelbewust de media inschakelde om aandacht op de gifkwestie te vestigen. Voorts stelt Andere Tijden vast dat minister Ginjaar van Milieuhygiëne destijds de gifaffaire heeft aangegrepen om de wet op de bodemsanering door het parlement te jagen.

En ten slotte komt Andere Tijden tot de conclusie dat nooit enig lichamelijk effect is aangetoond van de vervuiling in Lekkerkerk, en ook niet van andere gifaffaires. “Er zijn nog nooit medische gevolgen rechtstreeks toe te schrijven geweest aan bodemvervuiling,” zegt milieukundige Fred Woudenberg in de uitzending.

Kapotte waterleiding

“Een enorme fontein spoot omhoog en tilde de bestrating over vele meters op. De waterleidingbuis was zwart geworden en zat vol blaren. Het leek wel kroepoek”. Aldus Ben van Veen, die als voorzitter van de bewonersvereniging Lekkerkerk West terug kijkt op een roerige periode in zijn leven. Want als op 15 september 1979 de hoofdwaterleiding in de Jan Ligthartstraat in Lekkerkerk springt, is dat een gebeurtenis met grote gevolgen die uiteindelijk zal leiden tot Nederlands eerste grote gifschandaal. Bijna driehonderd gezinnen moeten evacueren, een hele wijk wordt afgegraven en 1600 vaten met chemisch afval worden uit de bodem gehaald.

Van Veen: “We waren een paar jaar eerder verhuisd naar Lekkerkerk omdat we wilden dat onze kinderen in de gezonde buitenlucht zouden opgroeien. In een huis met een tuin in een landelijke omgeving.” Wat de nieuwe bewoners tot dan toe niet weten is dat de wijk gebouwd is op een voormalige afvalstortplaats. Het beleid van de jaren zestig van de vorige eeuw kenmerkt zich door een ongekend optimisme en een nog meer ongekende kortzichtigheid. Voor het groeiende afvalprobleem (als gevolg van de groeiende welvaart groeiden de afvalbergen navenant) en de vraag naar bouwgrond voor nieuwbouwwijken wordt een elegante oplossing gevonden: grond wordt bouwrijp gemaakt door er afval te dumpen en zo worden twee vliegen in één klap geslagen. Dezelfde werkwijze wordt toegepast bij het vergroten van de kavels van boeren door sloten te dempen met afval. De Werkgroep Schone Krimpenerwaard ageerde eind jaren zestig al tegen deze gang van zaken, maar tevergeefs. In 1971 verleende de gemeente Lekkerkerk nog een hinderwetvergunning voor het storten van afval, waarbij geen controle werd uitgevoerd op wat er nu precies werd gedumpt. Het containerbedrijf Wijnstekers uit Rotterdam, dat verantwoordelijk was voor het transport van het afval, bleek namelijk ook chemisch afval te vervoeren, vooral producten afkomstig uit de verfindustrie. Diezelfde afvalstoffen bleken verantwoordelijk voor de ‘kroepoek’ op de plastic waterleidingbuizen bij Ben van Veen voor de deur.

Verstoord feestje

Onder de naam ‘Parijs aan de Lek 700’ gaan op 9 april 1980 de festiviteiten van start voor het 700 jarig bestaan van Lekkerkerk. Het feest zal doorgaan tot eind september. De wijk Lekkerkerk West is alleen niet geheel in de feeststemming.

De gesprongen waterleiding leidt tot ongerustheid bij de bewoners. Die komen al snel bij elkaar in een bewonersvereniging en willen dat de gemeente alle kaarten op tafel zal leggen. Zo krijgt voorzitter Ben van Veen te horen dat er al een onderzoek gaande is naar de kwaliteit van het drinkwater. Al in eerder stadium is gebleken dat het grondwater verontreinigd is met tolueen en xyleen. Daarom is er al in juli 1979 door de provincie Zuid-Holland een projectgroep opgezet die onderzoek zal doen naar de verontreinigde bodem. Die projectgroep zal uiteindelijk in maart 1980 met een rapport komen waarin de vermoedens van de bewoners worden bevestigd. Het rapport vermeldt onder meer dat “bodem en grondwater in sloottracé’s onder de hele woonwijk zijn verontreinigd” en dat “in de kruipruimten van de huizen tolueen, xyleen en mogelijk ook benzeen zijn aangetroffen”.

Naar aanleiding hiervan adviseert de projectgroep het volgende: “In verband met de gasontwikkeling in de kruipruimten moeten deze goed geventileerd worden, het is niet aan te bevelen dat er door bewoners (kinderen!) tot aan het grondwater wordt gegraven. Zandbakken moeten worden afgesloten tot er definitieve maatregelen zijn genomen.”

Nog voor de openingsdag van het feestjaar wordt door burgemeester Ouwerkerk bekend gemaakt dat de bodem van de hele wijk Lekkerkerk West ernstig verontreinigd is. Tijdens een bijeenkomst in de gereformeerde kerk, op 3 april, is de spanning te snijden. Een aanwezige huisarts probeert de gemoederen nog tot bedaren te brengen. Huisarts Ayelts Averink: “Ik zei dat ik wel in een bad met benzeen durfde te zitten, met mijn mond dicht.” Ben van Veen is ook bij die bijeenkomst en kan zich dat voorval nog goed herinneren. “Die uitspraak viel totaal verkeerd bij ons, we maakten ons oprecht zorgen. Wij wisten dat benzeen kankerverwekkend is. Er waren Lekkerkerkers die vonden dat wij hun feestje verstoorden. En natuurlijk waren wij niet in een feeststemming.”

De mededeling dat er benzeen in de grond zit, wordt door de aanwezige pers, waaronder die van het televisieprogramma Tros Aktua, hoog opgenomen. De volgende dag heeft Nederland een heus gifschandaal en wordt Lekkerkerk wereldnieuws.

"grote onzekerheid"

Het benzeenverhaal brengt de ontwikkelingen in een stroomversnelling. Er komen nieuwe onderzoeken, waarbij bodem- en luchtmetingen in de woonhuizen worden gedaan, bewoners medisch worden getest en als proef wordt een klein stukje van de wijk afgegraven. De resultaten van de onderzoeken zijn opzienbarend: bij de bewoners is niets te vinden dat op gezondheidsrisico’s kan duiden als gevolg van de verontreinigde bodem. “Bij de betrokkenen kon in het bloed geen benzeen, tolueen, xyleen en tetrachloorkoolstof worden aangetoond.” In de grond wordt ook geen benzeen meer aangetroffen. Wel wordt er direct een tiental vaten bij de proefontgraving gevonden. Al snel wordt duidelijk dat de aanwezige stoffen tolueen en xyleen, afkomstig van verfverdunners, de waterleiding hebben aangetast en dat de kwaliteit van het drinkwater niet meer kan worden gegarandeerd. De waterleiding in de wijk wordt daarop direct afgesloten. Bewoners moeten het voorlopig doen met water uit de fles en kunnen op diverse tappunten water halen.

Achteraf geeft Ben van Veen toe dat er geen benzeen in de grond zat. Ook burgemeester Ouwerkerk erkent dat, maar beide weten niet meer wanneer ze dat hoorden. Volgens van Veen moet het lang daarna zijn geweest. Maar al op 13 april brengt het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid een interim-verslag uit over “de verontreiniging van de lucht door aromatische koolwaterstoffen in woonhuizen en een school te Lekkerkerk West”. Al direct op de eerste pagina wordt geschreven dat er “geen bijdrage aan de luchtverontreiniging door benzeen uit de bodem kan worden vastgesteld”.

Ondanks het feit dat er geen aantoonbare gevolgen voor de volksgezondheid onder de bewoners zijn geconstateerd, wordt op 2 mei 1980 besloten tot ontruiming van de wijk. Op 1 juni zal de wijk worden afgesloten, de bewoners moeten dan hun huizen hebben verlaten. Het argument hiervoor is dat er gevaar bestaat dat gasleidingen en rioolbuizen zijn aangetast, naast een eerdere aantasting van het drinkwater. Maar ook spelen overwegingen van sociaal psychologische aard een belangrijke rol, zo valt te lezen uit het verslag. “De bewoners van Lekkerkerk West blijken te lijden onder grote onzekerheid voor de nabije toekomst wat betreft vitale menselijke behoeften als onder meer wonen, voeding, ademhaling, verwarming en zorg voor het nageslacht.”

Nieuwe auto's en koelkasten

Marius Enthoven was als hoofdinspecteur milieu-adviseur van toenmalig minister Ginjaar van Volksgezondheid en Milieuhygiëne. Ginjaar was al enige tijd bezig om een Wet op de Bodemsanering er doorheen te krijgen. Deze wet had ten doel een effectieve bescherming te bieden van de bodem en het grondwater tegen aantasting en verontreiniging. Enthoven: “Lekkerkerk was het breekijzer waarmee minister Ginjaar zijn milieubeleid doorvoerde. In de jaren ervoor hadden andere departementen dwars gelegen omdat die bijvoorbeeld problemen voor de boeren of voor het bedrijfsleven voorzagen. Je kunt zeggen dat hij Lekkerkerk bewust gebruikte om de Kamer ervan te overtuigen dat er onderzoek moest worden gedaan naar bodemverontreiniging en de aanpak ervan. Hij ging ervan uit dat als het in Lekkerkerk in de grond zat het ook elders in het land in de grond zou zitten.”

Nu het Rijk zich met Lekkerkerk gaat bemoeien, komt er meer geld en middelen vrij om het gif snel en grondig te verwijderen. Daartoe wordt een groots plan opgesteld dat voorziet in de evacuatie van de bewoners naar noodwoningen, het afgraven van de hele wijk, het afvoeren van de vervuilde grond en het storten van schoon lavazand uit de Eifel. Eigenaren van koopwoningen zullen worden onteigend en kunnen een ‘ruimhartige interpretatie’ van de onteigeningswet tegemoet zien. Vice-premier Wiegel heeft zich hier persoonlijk sterk voor gemaakt. Met als gevolg dat huiseigenaren meer dan de marktprijs krijgen, zeker als enkele maanden later de woningmarkt instort en de huizenprijzen kelderen. Niet veel later ziet burgemeester Ouwerkerk veel nieuwe auto’s door Lekkerkerk rijden. “Mensen waren boos omdat ze hun huis waren uitgezet, maar ze hadden opeens veel geld gekregen en wilden er iets mee doen. Dus kochten ze een nieuwe auto!”

Begin juni is de wijk geheel ontruimd en zijn de meeste bewoners overgebracht naar stacravans en noodwoningen op een terrein in Lekkerkerk. Al snel wordt het omgedoopt tot camping Benzenidorm, maar zo gezellig als een echte camping wordt het er niet. De caravans zijn klein, er zijn problemen met gas en water, de mensen zijn onzeker over hun toekomst.

Mediahype

Hans Ouwerkerk is in de jaren zeventig een bekend gezicht op televisie. Als ombudsman bij de Vara behartigt hij de belangen van de burger tegen falend overheidsbeleid op allerlei gebieden. Als hij in 1976 burgemeester wordt van Lekkerkerk heeft hij een aardig netwerk opgebouwd binnen de media. En die contacten komen hem goed van pas om zijn gifprobleem bovenaan op de agenda te zetten. Dankzij zijn voortdurende aanwezigheid in journaaluitzendingen en actualiteitenrubrieken kunnen de beleidsmakers in Den Haag niet meer om hem heen. Ouwerkerk: “Ik wist meteen dat ik het via de media moest spelen. Ik had een goed contact met het NOS Journaal en als die ’s avonds iets hadden uitgezonden en ik de volgende ochtend op het departement zat dan was het van: Nou burgemeester, het is wat allemaal.” Ook de bewonersvereniging van Ben van Veen spon garen bij de mediahype die Lekkerkerk opeens was geworden. Uit binnen en buitenland kwamen verslaggevers in het dorp aan om verslag te doen van het schandaal. Van Veen: “Dat heeft onze zaak enorm veel goeds gedaan en zette druk op de ketel bij de gemeente en het Rijk.”

Maar een ramp is pas echt een ramp als de koningin op bezoek is geweest. Ouwerkerk: “Toen was het echt.” Hij herinnert zich hoe de kersverse majesteit op haar eerste buitenprotocollaire uitstapje bij de bewoners in de caravans op bezoek kwam. “Het kabinet van de koningin wilde een draaiboek maken, ik zeg: ben je gek, dat doe ik niet. Daar heb ik geen tijd voor. En ik zei tegen haar: majesteit, we gaan samen naar binnen bij die mensen, niet met z’n allen, dat is veel te druk voor ze. En dat deden we. Ja, die reactie van de mensen… Ze dachten van, nu wordt ons probleem echt opgelost. Het is een medicijn, echt waar!”

Hans Ouwerkerk kijkt met plezier terug op de affaire, die hem vooral in zijn carrière van nut is geweest. De bestuurlijke ervaring die hij opdeed bracht hem al snel het burgemeesterschap van grotere plaatsen als Emmen en later Groningen en Almere. En ook Ben van Veen hield er een bestuurlijke carriere over, eerst als raadslid in Lekkerkerk, later als wethouder ruimtelijke ordening in Krimpen aan de IJssel.

Nog 600.000 te gaan

Eind 1980 keren de eerste bewoners alweer terug naar hun huizen. De gifvaten zijn uit de grond, de vervuilde grond is afgegraven en afgevoerd. Een jaar later is de hele operatie afgewikkeld en heeft Lekkerkerk de schoonste wijk van Nederland.

Met een opmerkelijke daadkracht en voortvarendheid heeft de overheid de kwestie Lekkerkerk aangepakt. Een werkwijze die de burger moed zou moeten geven met het oog op nieuwe gifschandalen. Want uit een inventarisatie die minister Ginjaar in 1980 liet doen blijkt dat er minstens nog 350 te saneren locaties zijn. De Volgermeerpolder, het Griftpark en de Krimpenerwaard zullen in de jaren tachtig nog veelvuldig in het nieuws komen. Maar er is een groot verschil met Lekkerkerk, zo zegt Fred Woudenberg, die zich als hoofd gezondheid van de GGD Rotterdam bezig houdt met bodemverontreiniging. “Lekkerkerk had het geluk de eerste grote affaire te zijn. Daar heeft de overheid snel ingegrepen zonder daarbij op de kosten te letten. Dat voordeel hebben andere gifwijken niet gehad, daar is op een andere manier omgegaan met het probleem.”

Tegenwoordig wordt vooral gekeken naar de bestemming van het verontreinigde gebied en wordt op basis daarvan een saneringsplan gemaakt. De 160 miljoen gulden die voor Lekkerkerk is uitgegeven, noemt voormalig hoofdinspecteur van Gezondheid Marius Enthoven ‘leergeld’. “Achteraf kun je zeggen dat de reactie van de overheid wat te zwaar is aangezet. We zouden nu niet meer overgaan tot volledige sanering en afgraven van de bodem. Maar die kennis hadden we toen nog niet, we hebben geëxperimenteerd.. Nu hebben we een beter beeld van dit soort situaties en is tegenwoordig de beleving van de mensen veranderd. We zien in dat het einde van de wereld kennelijk niet is aangebroken.”

Het is vooral deze laatste constatering die ertoe leidt dat de gemiddelde Nederlander zich niet druk maakt om de volgens laatste schattingen 600.000 vervuilde locaties die ons land rijk is.

Tekst en research: Hasan Evrengün
Samenstelling en regie: Ad van Liempt

Uitgeverij voor Gezondheidsbevordering, Giftig Dagboek. Leven in Lekkerkerk West 1979-1980 (Rijswijk 1988)