Boeren op z'n Amerikaans

Het Polygoonjournaal van 17 september 1948: in zwart-witbeeld komt de 'Stad Vlaardingen' de haven van Amsterdam binnenvaren met in de ruimen Amerikaanse steenkool. De lading wordt gelost met een mechanische grijper die de kolen in goederenwagons stort. Dan klinkt het karakteristieke stemgeluid van Philip Bloemendal:

“Als dit schip nu eens niet gekomen was, dan hadden we het deze winter weleens moeilijk kunnen krijgen. De 'Stad Vlaardingen’ brengt namelijk 11.000 ton kolen naar Amsterdam, als eerste zending van de anderhalf miljoen ton die Amerika in het kader van het Plan Marshall zal leveren."

Veel Polygoonjournaals bejubelen in die tijd de net op gang gekomen Marshallhulp. Het plan, dat na de Tweede Wereldoorlog in werking treedt, bestaat uit geld, grondstoffen, goederen en levensmiddelen. Zestien Europese landen krijgen tussen 1948 en 1952 twaalf miljard dollar van de Verenigde Staten, te besteden aan de wederopbouw van Europa. Nederland profiteert maximaal van het Marshallplan; ongeveer een miljard aan dollars komt deze kant op. Het Friese dorpje Rottevalle wordt in 1953 één van de voorbeelddorpen op landbouwgebied, gefinancierd met hulp van de Marshallgelden.

Binne Veenstra is in die tijd een jonge boer in Rottevalle. Hij schetst de situatie van vóór de Marshallhulp. “Je had geen kunstmest meer, maar de voedselvoorziening moest doorgaan. De vruchtbaarheid van de grond ging heel hard achteruit, dus de productie werd iedere keer kleiner. Daardoor kreeg je minder voeding. Je had niks; geen water, geen elektriciteit. De stroom was zo zwak dat als mijn buurman twee lampen ophad, dan hadden wij bijna geen licht meer.”

Rottevalle heeft een actieve bedrijfsvereniging en wordt daarom uitverkoren als voorbeelddorp. Er komt geld beschikbaar om verbeteringen aan de boerderijen aan te brengen, maar ook om waterleiding aan te leggen en keukens op te knappen. In de jaren '50 is er in Nederland een aanzienlijke hoeveelheid boeren die leeft van slechts een paar kippen, koeien en wat landbouw erbij. Dat is sociaaleconomisch niet vol te houden; modernisering en schaalvergroting zijn onvermijdelijk.

Om die modernisering door te voeren zijn nieuwe landbouwmethodes nodig. Daarom worden er in het kader van de Marshallhulp ook studiereizen naar de Verenigde Staten georganiseerd. "Ik zag een advertentie in de krant staan om je op te geven voor Amerika, dus dat heb ik toen gedaan," vertelt meneer Doeleman, destijds een Zeeuwse jonge boer. "Het is een geweldige ervaring geweest. Een half jaar in Amerika. We kenden geen supermarkt en ik beschrijf bijvoorbeeld in mijn dagboek wat een spijkerbroek is. Self-helprestaurants, motels, je kende niks." Doeleman werkt een half jaar bij een bedrijf in Ohio en ook bij een bedrijf in Michigan.

Volgens Doeleman lopen de Amerikanen vijftien jaar voor. "Je kwam uit een arm land. En dan natuurlijk die machines, die tractoren en dergelijken. Geen paarden meer, geen personeel meer." In Nederland is de mechanisatie dan nog niet op gang gekomen door de kosten en doordat arbeidskrachten in Nederland nog goedkoop zijn. Met de studiereizen importeert Nederland Amerikaanse kennis, methodes en technieken.

In Rottevalle wordt hard gewerkt aan de bedrijfsverbetering: sommige bedrijven krijgen een nieuwe stal, andere een moderne melkmachine. Soms komt er een boiler of een compleet nieuwe keuken. De afspraak is dat de helft van het bedrag door de boeren zelf gefinancierd wordt, de andere helft wordt uit de Marshallpot betaald. Als tegenprestatie moeten de boeren hun bedrijf openstellen zodat de verbeteringen bekeken kunnen worden door Landbouwscholen, ingenieurs en andere belangstellenden. Het is tenslotte een voorbeelddorp.

Veenstra: "De rayonassistent kwam en die ging daar een praatje bij vertellen. Want het was voorlichting voor anderen. Wij waren eigenlijk het voorbeeld voor andere bedrijven. Alle donderdagen de hele dag excursies, zomer en winter. Uit Friesland, Spanje en de polder.... En de rest van de avond moest ik het erf opruimen want dan lagen er folders en sigarettenpeukjes."

Ook koningin Juliana vereert het voorbeelddorp met een bezoek op 3 juli 1954. Ze komt langs bij de boerderij van de familie Faber. Hun dochtertje, tweeëneenhalf, mag het hoge bezoek een bosje bloemen geven. "We hadden haar goed ingeprent, je moet Majesteit zeggen, alstublieft Majesteit. Maar zij zei: 'Alsjeblieft tante'. En dat stond later in alle kranten," vertelt mevrouw Faber 60 jaar later lachend.

Het verbeterproject voor Rottevalle behelst niet enkel agrarisch werk. Boerinnen krijgen les in het efficiënter maken van het huishoudelijk werk. Dan houden ze namelijk meer tijd over om in het boerenbedrijf te helpen.

Binne Veenstra herinnert het zich nog wel: "Een heel enthousiaste voorlichtster van de huishoudschool. Die kwam overal, kooklessen en praatgroepen. Die boerinnen van vroeger die moesten 's ochtends en 's avonds melken, de was doen en de kinderen. Die vrouwen hadden het verschrikkelijk druk."

Mevrouw Faber: "We hebben een kookcursus en een tuincursus gehad. Toen hebben we hier bij ons een groententuin gehad. Ik heb er wel van geleerd." En zo worden door de huishoudelijke voorlichting ook de leefomstandigheden van de gezinnen verbeterd.

Vlak na de oorlog kan een boer met zijn gezin nog leven van de opbrengst van 5 hectare, in de jaren ’50 is dat 12 hectare, en in de jaren ’60 moet dat al 20 hectare zijn. Nu is het 100. Het is afgelopen met de kleine boeren. De modernisering van het boerenbestaan is een feit.

Landbouwminister Sicco Mansholt initieert halverwege de jaren '50 de schaalvergroting en ruilverkaveling. Later zegt hij in een interview dat hij spijt heeft van het wegsaneren van de kleine boeren, maar economisch gezien kon het niet anders. Wel is door de rigoureuze aanpak veel verloren gegaan. Het gaat alleen nog om productie opvoeren. Zo is er bijvoorbeeld nog weinig landschap van de 19e eeuw over in Nederland; alles is rechttoe rechtaan.

Tekst en research: Hannah Dogger en Femke Veltman
Regie en samenstelling: Femke Veltman

Uitzending: do 2 okt, 21.25 uur, NPO 2.