Leven aan de muur

Steinstücken is, met een paar andere lapjes grond ten westen van Berlijn, van oudsher een boerengemeenschap. Als in 1920 door een gemeentelijk herindeling Gross-Berlin ontstaat, is het de vraag wat er met die kleine vlekjes landbouwgrond buiten de stad gebeurt. Steinstücken is één van de weinige ook daadwerkelijk bewoonde enclaves.

Hoewel het dicht tegen de stad Potsdam aan ligt, komt het stukje land, ter grootte van zo’n 25 voetbalvelden, bij Berlijn. Op dat moment lijkt dat een puur administratieve handeling, maar na de Tweede Wereldoorlog verandert dat. Bij de verdeling van Berlijn onder de vier geallieerde machten komt Steinstücken bij de tot de Amerikaans sector behorende wijk Berlin-Zehlendorf. En daarmee onder de hoede van Amerikaanse soldaten die met hun helikopter de bevolking af en toe van goederen, maar vooral van een gevoel van veiligheid voorzien.

Dit tot groot ongenoegen van de Russen en dus van de DDR. Midden in hun nieuw op te bouwen socialistische heilstaat, ligt daar die 12,5 hectare westers grondgebied. Direct na de oorlog is de grens nog niet zo strikt; bewoners kunnen Steinstücken vrij makkelijk in en uit. Kinderen gaan naar scholen in het Oost-Duitse Potsdam, spelen met Oost-Duitse vriendjes en ook de boodschappen worden veelal in Oost-Duitsland gedaan. In 1951 wil de DDR hier een eind aan maken.

De Volkspolizei bezet de enclave. Dit stuit echter op grote weerstand bij de bevolking, die zich gesteund weet door de Amerikanen. Het lukt de Oost-Duitsers niet het gebiedje in te nemen, maar vanaf dat moment gaan de grenzen dicht. Er komen prikkeldraadversperringen en grensovergangen worden strenger gecontroleerd. Niet alleen op Oost-Duitse etenswaar, maar vooral ook op vluchtelingen. Want wie de bosrijke omgeving kent, heeft een goede kans om via Steinstücken en met hulp van de Amerikanen naar West-Berlijn te ontkomen.

Voormalig Volkspolizist Rudi Thurow herinnert zich een voorval waarbij een busje in grote vaart dwars door de prikkeldraadversperringen probeert te rijden. “Midden in het niemandsland blijft het busje steken. Zowel Oost-Duitse Vopo’s als Amerikaanse militairen staan met getrokken geweer bij de grens. Van wie is dat gebied nu eigenlijk?” De passagiers weten via de voorruit het Westen te bereiken, hun bus en land achterlatend. Thurow moet er voor zorgen, dat het busje terug getakeld wordt naar de DDR.

Prikkeldraad blijkt niet voldoende om vluchtelingen tegen te houden. Als in 1961 de betonnen muur in de stad Berlijn wordt opgetrokken, is het kwestie van tijd voor deze ook bij Steinstücken komt te staan. Twee jaar later zijn de 25 voetbalvelden geheel ommuurd, later versterkt met de beruchte dodenstrippen. Rudi Thurow is dan al gevlucht. In 1961 verlaat hij zijn post en vlucht via Steinstücken naar West-Berlijn. In een helikopter en vermomd in het uniform van de vroegere vijand.

Door die ommuring is het voor de bewoners van Steinstücken een hele onderneming om in West-Berlijn te komen. Eerst is er controle bij het verlaten van de enclave, dan volgt een ritje door de DDR en dan is er bij de grens met West-Berlijn nog een tweede controle. Dit herhaalt zich iedere dag. Of je naar school gaat of naar je werk, of je boodschappen gaat doen of vrienden of familie in het Westen wilt bezoeken, altijd weer moet die kofferbak twee keer open.

Ook bezoek ontvangen is ingewikkeld. Voor DDR-burgers is dit geheel uitgesloten, maar zelfs West-Duitsers kost het veel tijd en moeite om de nodige papieren te verkrijgen. Behalve als je Steinstücken aangeeft als “tweede woonplaats”. In Duitsland een normaal fenomeen: naast de hoofdwoonplaats, mag je bij burgerzaken nog een tweede plek aangeven, waar je vaak vertoeft. Zo gebeurt het dat familie en vrienden zich in Steinstücken aanmelden, om zonder al teveel gedoe op bezoek te kunnen komen. Soms wonen er op deze manier wel dertig mensen in één huis. Een kleine daad van verzet.

Aan die bureaucratie komt in 1972 een eind als er een nieuwe verbindingsweg tussen Steinstücken en West-Berlijn gebouwd wordt. Door middel van een uitruil van grondgebied en een flinke smak West-Marken komen de DDR en de BRD tot deze overeenkomst. De bewoners en West-Duitsers kunnen dan heen en weer reizen zonder alsmaar die controles te moeten ondergaan. Het is een groot feest als de verbindingsweg, met aan weerszijde diezelfde betonnen muur, in gebruik genomen wordt.

Deze situatie zou nog 17 jaar voortduren. Op 9 november 1989 valt de muur in Berlijn. De inwoners van Steinstücken krijgen het niet eens allemaal direct mee. Wilfried Hammer: “We zaten bij de burgervereniging aan onze stamtafel, toen er opeens een vriend uit Potsdam binnen kwam lopen. We begrepen niet hoe hij daar kon staan, tot hij zei dat de muur open was, ongelooflijk.”

Na de val van de muur wordt de betonnen grens ook bij Steinstücken afgebroken. De wachttorens van de Oost-Duitse grenspolitie gaan tegen de vlakte en de dodenstrippen groeien langzaam weer dicht. En zo ook Steinstücken zelf.

Net buiten Berlijn, maar midden in het groen, is de voormalige enclave populair om te wonen. Op de plek waar vroeger de Amerikaanse helikopter landde en opsteeg staan nu huizen, van de voormalige grens is niets meer te zien. Dit stemt ook weer tot weemoed, naar de tijd dat alles overzichtelijk was in Steinstücken. Wilfried Hammer: “Toen kon de deur gewoon open blijven staan, onder het oog van de Stasi durfde niemand te pikken.”

Tekst en research: Lizzy van Winsen
Regie en samenstelling: Yaèl Koren

Uitzending: do 9 okt 2014, 21.25 uur, NPO2.