Englandspiel / Germanygame

Englandspiel of Germanygame?

Tussen 1942 en 1944 dropt de Britse Luchtmacht tientallen agenten van de Britse Special Operations Executive (SOE) boven Nederlands grondgebied. Deze - Nederlandse - agenten hebben als taak samen met het Nederlandse verzet een ondergronds leger van 1100 man op te bouwen. Dit heet Plan voor Holland. Alle agenten worden vanaf mei 1942 meteen bij hun landing door de Duitsers gearresteerd. De afgeworpen zenders worden door de Duitsers gebruikt om voor hen welgevallige informatie naar de Britten te versturen. In Londen lijkt dit Englandspiel, of Operatie Nordpol, tot ver in 1943 onopgemerkt te blijven: Londen blijft goederen en agenten sturen die in Nederland in Duitse handen blijven vallen. Op deze manier overleven ruim vijftig agenten de oorlog niet.

De gangbare visie, zoals onder anderen door de historicus dr. L. de Jong is verdedigd, is dat de Duitsers slim gebruik maakten van fouten en slordigheden aan Britse en Nederlandse kant. Op basis van inmiddels vrijgegeven Britse documenten van onder andere de SOE toont de jurist Jo Wolters nu aan dat het Englandspiel eigenlijk beter een ‘Germanygame’ kan worden genoemd. De Britten speelden bewust, om verwarring te zaaien en desinformatie te verspreiden, een groot aantal agenten en tonnen materiaal in Duitse handen. Willens en wetens offerden zij nietsvermoedende Nederlandse agenten op.

Special Operations Executive

Aan het begin van de oorlog besluit de Britse regering dat een nieuwe speciale geheime dienst moet worden opgericht ter beveiliging van het eigen grondgebied. Deze geheimde dienst, Special Operations Executive (SOE), krijgt een offensieve taak: het mobiliseren van het verzet en het saboteren van vijandelijke acties. De leiding van deze nieuwe dienst wordt gevormd uit personeel dat al voor de oorlog ervaring heeft opgedaan in ‘het ondermijnen van de vijand met onorthodoxe middelen’. Personeel is verder voor een groot deel afkomstig uit de geheime dienst MI 6. De SOE heeft, gezien de concurrentie met de bureaucratie en bestaande geheime diensten, in Engeland geen gemakkelijke positie. Daarnaast moet de dienst de strijd aangaan met de regeringen in ballingschap die bang zijn dat de SOE te machtig wordt waardoor zij zelf de greep op de situatie in het vaderland zouden kunnen kwijt raken. Uiteraard moet er gestreden worden tegen de eigenlijke vijand, Duitsland.

De SOE kent verschillende afdelingen. Eén daarvan is SOE Dutch. Nederlandse en Engelse agenten krijgen in Engeland een opleiding bij de SOE om in Nederland het verzet te organiseren en te coördineren. De Britten en Nederlanders hopen op deze manier de Duitsers van binnenuit te verzwakken. Eenmaal op Nederlands grondgebied zullen de agenten informatie uitwisselen met SOE Londen. Het uitwisselen van informatie gaat via geheime zenders. De SOE heeft een methode ontwikkeld om te laten weten of agenten in veiligheid zijn of niet. In elk bericht dat agenten verzenden moeten ze iedere zoveelste letter fout schrijven. Als de fout aanwezig is, betekent dit dat de agent in veiligheid is. Als het bericht foutloos is, dan is de agent in handen van de Duitsers gevallen.

Wat de Britten niet weten, is dat de Duitsers allang dat er voorbereidingen voor droppingen gaande zijn. Bij zijn aantreden in 1941 als hoofd van de Duitse Abwehr in Nederland, hoort de Duitse majoor H. Giskes namelijk dat er Engelse agenten in Nederland opereren en dat er illegale radiostations in de lucht zijn. De hoofdtaak van Giskes is het infiltreren en controleren van in Nederland werkzame vijandelijke veiligheidsdiensten. Giskes maakt werk van het opsporen van de illegale radiozenders en op een avond heeft hij geluk: hij haalt een illegale zender in Bilthoven uit de lucht. Giskes besluit de zender niet op te doeken maar te gebruiken. Giskes en Haubsturmfürher Joseph Schreieder van de Sicherheitsdienst vernemen via deze zender dat er droppings van Nederlandse agenten zijn gepland. Ze besluiten er hun voordeel mee te doen.

Gevangen genomen

Huub Lauwers is in 1941 bij de eerste groep mannen die door SOE opgeleid wordt tot geheim agent. ‘Wij vonden het destijds een zware opleiding, maar als ik terugkijk dan denk ik: voor een opleiding tot ondergronds werk was het veel te licht, in een veel te beperkte tijd.’ Omdat Lauwers via een signaalboek morse heeft geleerd en de handigheid en snelheid van een getrainde marconist heeft, wordt hij al snel uitverkoren voor de functie van marconist. Op 7 november 1941 wordt Lauwers, samen met agent Thijs Taconis, gedropt bij het Lemerlerveld. Enkele maanden voor hen zijn al twee agenten gedropt: Aart Alblas en Jo ter Laak.

De zender van Alblas is al een keer door de Duitsers uitgepeild, maar hij weet te ontsnappen. Taconis en Lauwers duiken onder in Oosterbeek waar Lauwers met zenden wil beginnen. Hij kan echter geen contact krijgen met Engeland en al snel blijkt dat zijn zendapparatuur kapot is. Lauwers besluit een student uit Delft in vertrouwen te nemen, die vervolgens zijn zender repareert. Lauwers neemt zijn intrek bij kennissen in Den Haag en verzendt op 3 januari 1943 zijn eerste bericht naar Engeland.

Half januari krijgen de Duitsers in de gaten dat er een zender actief is. Lauwers: ‘Ze hadden me in Engeland verteld dat het ongeveer drie maanden zou duren voordat ik zou worden uitgepeild. Ik zat toen nog maar twee maanden bij de familie Teller in Den Haag dus voelde ik mij nog redelijk veilig. Maar helaas, ze hadden me al in het snotje, ze waren daar heel erg goed in.’ Van de SOE krijgen de agenten de opdracht om containers te ontvangen. Hiertoe moeten ze contact leggen met verzetsgroepen. Deze blijken echter geïnfiltreerd door de Duitsers zodat de plek van de zending ook bij hen bekend.

Op het moment dat een Duitse overvalwagen voor het huis van de familie Teller staat, is Lauwers net bezig met een zending. Als Lauwers de situatie doorkrijgt, steekt hij de reeds gedecodeerde telegrammen in zijn zak en probeert te vluchten. ‘Coderen is een tijdrovende zaak en ik had die drie telegrammen die ik zou versturen daarom meegenomen. Ik hield er geen rekening mee dat ik op deze manier gearresteerd zou worden.’

Lauwers wordt gearresteerd. Hij besluit de instructies op te volgen die hij in Engeland tijdens zijn opleiding heeft gekregen. Onder dwang van de Duitse majoor Giskes seint hij berichten naar Engeland. Dat doet hij echter zonder zijn ‘security check’ te gebruiken, dus zonder fouten te maken in zijn berichten, zodat men in Londen weet dat hij gearresteerd is. Het is niet alleen de opdracht die Lauwers vanuit zijn opleiding meegekregen heeft, het lijkt hem zelf ook de juiste keus. ‘Als je je code afgegeven hebt en je gaat voor ze zenden dan ben je voor hun waardevol en zolang je waardevol bent, heb je een overlevingskans. Bovendien dreigde Giskes met represaillemaatregelen tegen de burgerbevolking als ik de seinsleutel niet ter hand zou nemen.’

In zijn cel in het Scheveningse Oranjehotel maakt Lauwers zich wel grote zorgen over zichzelf, maar niet over het lot van zijn collega-SOE-agenten die zich nog in Engeland bevinden. Londen is door het weglaten van de securitycode immers op de hoogte van zijn arrestatie. Op 27 maart 1942 zit Lauwers in zijn cel als hij plotseling iets hoort waardoor de grond onder zijn voeten wegzakt. In de nabijgelegen cel hoort hij iemand zingen. Lauwers herkent onmiddellijk de mooie zangstem van Arnold Baatsen, codenaam Abor. Ook Baatsen is een agent van de SOE. Direct na de Duitse inval is Baatsen vanuit IJmuiden naar Engeland gevlucht. Hoewel hij volgens Geurtje Baatsen, zijn zus, geen type voor geheim agent is, sluit hij zich bij de SOE-training aan. ‘Hij wilde zanger worden. Hij had echt een prachtige stem.’

Wanneer Lauwers ‘Abor’ hoort zingen, realiseert hij zich dat ondanks zijn duidelijke berichten de SOE toch agenten en goederen zijn blijven droppen. Er wordt dus actief gebruik gemaakt van de radioverbinding die nu in Duitse handen is. ‘Ik dacht dat ze bezig waren een of ander spel te spelen. Ik heb dan ook altijd geprobeerd om extra waarschuwingen te geven. Dat moest ik zo doen dat de Duitsers het niet merkten, maar dat de Engelsen het wel doorhadden en dat ik het spel niet doorbrak.’ Maar het blijft niet bij Abor. Er volgen nog ruim veertig door SOE opgeleide agenten en net als Abor vallen ze direct in Duitse handen. Lauwers: ‘Dan denk je ‘ze weten het’ en dan gaan ze door en dan willen ze misschien een spel spelen en offeren ze een agent. Dat ze daartoe bereid waren wist ik allang en dat vond ik niet zo gek, maar het ging maar door en door ondanks alle waarschuwingen.’

Na een kort verblijf in de strafgevangenis ‘Oranjehotel’ in Scheveningen worden de gevangengenomen agenten lange tijd gevangen gehouden in het grootseminarie te Haaren. Uiteindelijk worden de meeste van hen afgevoerd naar het concentratiekamp Mauthausen. Daar worden ze begin september 1944 gedood. Slechts vijf agenten overleven de oorlog.

Op het verkeerde been

Het Englandspiel kent eigenlijk twee belangrijke momenten. Het eerste is de arrestatie van Lauwers in maart 1942. De tweede belangrijke gebeurtenis is het gevangennemen door de Duitsers van twee agenten die belast zijn met het overbrengen naar Nederland van ‘Het Plan voor Holland’. Dit plan houdt in dat er een geheim leger in Nederland wordt opgebouwd dat in actie moet komen op het moment dat de geallieerden de aanval op de Duitsers beginnen. Zo zal er ‘van binnen uit’ verzet tegen de Duitsers zijn. In dit ‘Plan voor Holland’ staat ook beschreven waar de invasie van de geallieerden plaatsheeft.

Blijkbaar willen de Engelsen met het ‘Plan voor Holland’ de Duitsers op het verkeerde been zetten. Ze willen de Duitsers laten geloven dat de invasie van de geallieerden bij Calais zou plaats hebben. En de Engelsen willen de Duitsers ‘binden’ aan de Russen. Dat betekent dat de Duitsers tegen de Russen moeten blijven strijden maar tegelijkertijd niet te veel terrein mogen winnen. De Engelsen hebben nog meer ideeën voor het Oostfront. Ze willen dat de Russen de Duitsers genoeg weerstand zou bieden. Maar weer niet zo veel dat de Russen een gevaar voor de rest van Europa worden.

Kortom: Londen hoopte dat de Duitsers zich zouden concentreren op de aanwijzingen vanuit Engeland. Zo probeerde de Britten indirect de regie te hebben over de Duitse troepenverplaatsingen opdat de geallieerden hun handen vrij zouden hebben voor hun eigen plannen.

Blunder of offer?

Het Englandspiel is sinds de oorlog vaak onderwerp van discussie geweest. Nabestaanden en betrokkenen hebben regelmatig geprobeerd de achtergronden van het Englandspiel te achterhalen. Was er sprake van blunders of zijn deze agenten opzettelijk opgeofferd? Na de oorlog heeft de parlementaire enquêtecommissie (PEC) van 1947 tot 1956 onderzoek gedaan naar de gedragingen van onze regering in Londen. En in 1979 doet ook historicus L. de Jong uitgebreid onderzoek gedaan naar het Englandspiel. De conclusie van beide onderzoeken luidt dat de Duitsers een zeer succesvol contraspionage-spel hebben gevoerd tegen de Britse pogingen een sterk verzet in Nederland tegen de Duitsers op te bouwen. Het succes van de Duitsers zou hebben gelegen aan het feit dat er ernstige fouten en blunders gemaakt zouden zijn door de betrokken Britse veiligheidsdienst SOE.

L. de Jong concludeerde in 1979 in zijn werk Het Koninkrijk der Nederlanden: ‘Men heeft ter verklaring van het Englandspiel de verraad-hypothese in het geheel niet nodig – al het beschikbare materiaal wijst in de volmaakte onderlinge overeenstemming en zonder dat er ergens een lacune overblijft, in een en dezelfde richting verregaande incompetentie. (…) kapitale blunders (…) ernstige fouten.’ Deze ernstige fouten zouden geweten kunnen worden aan het feit dat de SOE een snel opgezette nieuwe tak van de geheime dienst was in Engeland. Er waren geen goede docenten en middelen beschikbaar en er moest onder grote druk worden gewerkt.

Beide onderzoeken (PEC en De Jong) stellen dus vast dat er sprake is geweest van blunders, knulligheid en onervarenheid. In Engeland is na de oorlog nauwelijks gedegen onderzoek naar de kwestie gedaan. Slechts één oud Britse SOE-medewerker heeft een iets andere lezing van de gebeurtenissen. Leo Marks, destijds hoofd van de afdeling cryptologie van de SOE, heeft in het verleden, zonder echt concreet te worden, laten doorschemeren dat de waarheid rond het Englandspiel toch wel eens heel anders zou kunnen zijn. Marks heeft nooit in detail kunnen en willen toelichten wat hij precies wist en waar hij op doelde. Als oud-SOE medewerker had hij zwijgplicht. Marks heeft wel verteld dat hij tijdens de oorlog vragen heeft gesteld over codeberichten uit Nederland waarbij de ‘security check’ ontbrak. Hij wilde weten of het binnen de dienst duidelijk was dat de agent in kwestie in handen de vijand was. Zijn vragen werden altijd weggewuifd of er werd gezegd dat het in orde was.

Toen de parlementaire enquêtecommissie en later L. de Jong in Engelse archieven wilde duiken om antwoord te vinden op de vele vragen rondom het Englandspiel kregen ze daartoe maar beperkt gelegenheid. Sommige archieven bleken en bleven gesloten. De enige manier om informatie te vergaren was het indienen van een vragenlijst bij SOE en wachten op de schriftelijke antwoorden die daarop kwamen. Historicus H. Blom, directeur van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (waar Jo Wolters dinsdag 27 mei promoveert) zegt hierover: ‘De onderzoekers van het PEC en De Jong hebben nooit buiten de grenzen van de SOE Dutch gekeken. Het is natuurlijk toch raar dat in beide onderzoeken genoegen is genomen met de Engelse schriftelijke verklaringen. Daarnaast hadden er toen veel scherpere vragen gesteld kunnen worden.’

Vijf agenten overleven

Twee van de ruim vijftig gevangen genomen agenten slagen eind augustus 1943 uit Haaren te ontsnappen. Op weg naar Engeland lichten zij in Zwitserland de Nederlandse en Britse autoriteiten in over het ‘Englandspiel’. Als zij in het voorjaar van 1944 in Engeland aankomen, worden beiden vastgezet omdat uitgezocht moet worden of ze betrouwbaar zijn. Pas na de invasie van 6 juni 1944 worden ze weer vrijgelaten. Al ruim hiervoor zijn de SOE-operaties in Nederland op een laag pitje gezet. Het transport van agenten en voorraden is al in juni 1943 opgeschort wegens hoge Royal AirForce-verliezen bij de SOE-vluchten boven Nederland. Met radioverkeer en een enkele dropping van voorraden later in het jaar wordt het Englandspiel van Britse zijde gerekt.

Uiteindelijk wordt het op 1 april 1944 van Duitse zijde definitief afgebroken. Die dag neemt het hoofd van de Duitse Abwehr in Nederland H. Giskes zelf plaats achter de zendapparatuur en maakt de Engelsen duidelijk dat de zender al geruime tijd in Duitse handen is. Als het spel is afgelopen blijkt pas hoeveel goederen – en mensen – de Engelsen in handen van de Duitsers hebben gespeeld. In totaal hebben de Duitsers 500.000 stuks munitie, 12 vliegtuigen, 15.000 kilo springstof, 5000 pistolen, 3000 machinepistolen, 2000 handgranaten, 300 machinegeweren en 75 zenders in handen gekregen. Van de 61 gedropte agenten blijken 51 te zijn afgevoerd naar concentratiekamp Mauthausen. Elf agenten verdwijnen onderweg en worden als vermist opgegeven. Eén agent overlijdt tijdens een dropping. Twee agenten ontsnappen, twee agenten worden in Haaren gefusilleerd, één overlijdt door uitputting vlak na de oorlog en vier keren uiteindelijk terug naar Nederland.

Germanygame

NIOD-directeur Hans Blom zegt over ‘Dossier Nordpol’ het volgende: ‘Tot nu toe is het eigenlijk altijd bij speculaties gebleven. Wolters heeft me overtuigd dat het heel plausibel is dat de Britten het spel dat de Duitsers speelden verdubbelden en informatie in de handen van de Duitsers hebben gespeeld waarvan de Duitsers zouden denken dat het betrouwbare informatie was. SOE Dutch is hierover door de Engelsen heel bewust in onwetendheid gelaten.’ Dat is dus een heel andere conclusie dan de conclusies in het PEC en De Jong. Prof. Dr. L. de Jong blijft bij zijn standpunt dat het Englandspiel veroorzaakt is door een reeks van blunders en fouten van Engelse kant. Hij wijst de theorie van Wolters stellig van de hand.

De conclusie van Jo Wolters is dat de onderzoeken die tot nu toe naar het Englandspiel zijn verricht, onvolledig zijn geweest. Wolters heeft vastgesteld dat SOE Dutch inderdaad knullig heeft geopereerd maar dat dit heeft kunnen gebeuren doordat in de hogere regionen van de Britse geheime dienst een ander spel werd gespeeld. SOE Dutch is dom gehouden omdat de Britten de Duitsers wilden laten geloven dat zij een contraspionage spel speelden. De Engelsen zouden doelbewust zijn doorgegaan met het sturen van agenten en goederen opdat de Duitsers handenwrijvend op de hoogte zouden blijven van de Engelse plannen. De Engelsen misleidden de Duitsers door ze voortdurend informatie toe te spelen die bevestigde of onderbouwde wat ze al wisten. Wolters vindt het naar aanleiding van zijn onderzoek dan ook beter te spreken van een Germanygame dan van een Englandspiel. Blom: ‘De resultaten van historisch onderzoek zijn een enkele keer argument voor regeringen om iets te doen. Naarmate de gebeurtenis langer geleden heeft plaatsgevonden, rijst de vraag meer en meer wat de regering dan had moeten bereiken.’

Tekst en research: Yfke Nijland, Femke Veltman
Regie: Hein Hoffmann

'Now it can be told.' Film gemaakt in opdracht van Central Office of Information.
'Englandspiel', Jelte Rep, NCRV 1979
'De Bezetting', Lou de Jong, NTS 1966