De vrouw achter de man achter het geweer

20 miljoen vrouwen nemen in Amerika tijdens de Tweede Wereldoorlog de plaats in van mannen die het leger in gaan. Voor zes miljoen van hen is het de eerste maal dat ze aan het werk gaan. Ze zijn verantwoordelijk voor de productie van minstens 300.000 vliegtuigen, duizenden schepen, tanks, munitie en verder alles wat met de oorlog te maken heeft. Vrouwen staan aan de lopende band, zijn taxi- en buschauffeur en worden zelfs dokteren en advocaten. Vanaf het tweede oorlogsjaar domineren ze het beeld op straat en op de werkplek.
Dit alles ging echter niet zonder slag of stoot. Er was een ongeëvenaarde overheidscampagne voor nodig om de vrouwen aan het werk te krijgen. Vanaf 1943 was één van de grootste wapens in deze oorlog aan het thuisfront overal te zien. Op posters en zelfs op de cover van het veelgelezen tijdschrift Life. Ze was mooi, ze was gespierd, ze was wilskrachtig en ze was overal. Haar naam was Rosie the Riveter en mede door haar werd de oorlog gewonnen.

De oorlog

Als de oorlog in Europa in september 1939 uitbreekt houden de Verenigde Staten zich afzijdig. Hun strenge isolationistische houding ten opzichte van het buitenland houdt in dat ze Europa weliswaar steunen met goederen en geld maar niet bij de oorlogshandelingen betrokken zijn. Tot de ochtend van de achtste december 1941.
Op die dag worden de VS met een enorme klap de oorlog in getrokken. Een Japanse verrassingsaanval op de Amerikaanse marinebasis in Pearl Harbor (Hawaï) kost aan 2433 soldaten het leven en schokt de Amerikaanse samenleving tot op het bot. Een dag later is Amerika in oorlog en moet de vredeseconomie in recordtijd omschakelen naar een economie die hoort bij een land in oorlog. Autofabrieken worden omgebouwd tot vliegtuigfabrieken, scheepswerven worden uitgebreid en fabrieken om zaken als munitie, valschermen en voedselrantsoenen te produceren schieten als paddestoelen uit de grond. In eerste instantie kan er voor werkkrachten geput worden uit het enorme leger werklozen, een groep die dankzij de economische recessie van de jaren 30 ruimschoots voorhanden is. Maar als steeds meer mannen het leger ingaan en het arbeidsproces verlaten moet hun plaats ingenomen worden door Amerikaanse vrouwen. Aan het eind van de oorlog hebben 20 miljoen vrouwen hun bijdrage aan de oorlogsindustrie geleverd.

Ze gaan aan het werk als conductrices, ze controleren vliegtuigen, ze rijden op bussen, kranen, taxi’s en tractors en ze verladen vracht, bouwen zweefvliegtuigen en werken in houtmolens, staal fabrieken en scheepswerven. Maar ook ontstaan er plotseling plaatsen voor advocaten, dokters en leraren. Niemand wil zo ver gaan dat de winst in de oorlog toe te schrijven valt aan deze vrouwen. Maar hun inzet moet gelijkgesteld worden aan die van de soldaten van de landmacht, de luchtmacht en de marine. Niemand kan voorbij gaan aan de enorme productie die de vrouwen hebben geleverd. Ze waren verantwoordelijk voor de productie van 300.000 vliegtuigen, honderdduizenden tanks, jeeps en schepen. Volgens George Roeder, hoogleraar geschiedenis aan de School of the Art Institute of Chicago, is het onmogelijk de oorlogsproductie voor te stellen zonder de inzet van de 20 miljoen vrouwen.

Propaganda

In de jaren 30 gaat het economisch zeer slecht in de VS. De depressie heeft het land zwaar getroffen en op het dieptepunt van de economische malaise in 1937 is 20 % van de overwegend mannelijke beroepsbevolking, circa 15 miljoen man, werkloos. De overheid doet er alles aan om participatie van vrouwen in het arbeidsproces te bevorderen maar laat niet na te benadrukken dat ze een verantwoordelijkheid jegens hun familie hebben wat betekent dat ze geen betaalde banen moeten aannemen tenzij dit absoluut noodzakelijk is om te overleven. Er zijn zelf staten die het getrouwde vrouwen verbiedt een baan te accepteren. Wat de vrouwen er weer toe beweegt om hun trouwring af te doen. Bij het uitbreken van de oorlog staat de overheid voor de schier onmogelijke taak om dit bestaande idee volledig om te keren. Daags na de aanval op Pearl Harbor is de overheid ervan bewust dat miljoenen vrouwen nodig zijn om de enorme oorlogsproductie op peil te houden en miljoenen nauwelijks geëmancipeerde huisvrouwen moeten het idee krijgen dat zonder hen de oorlog niet gewonnen kan worden.

In comités die bestaan uit ambtenaren en topmensen uit het bedrijfsleven wordt besloten dat vrouwen geen cheque kunnen innen, geen ritje met de bus kunnen maken, geen film kunnen zien en geen wandeling kunnen maken zonder dat ze het idee krijgen dat ze nodig zijn voor de oorlog. Overal in hun leven moeten ze geconfronteerd worden met posters, radioboodschappen, advertenties in weekbladen en filmjournaals. Er verschijnen campagnes waarin aangeraden wordt zuinig met vet te doen en om aluminium voor de vliegtuigindustrie te sparen. Een nationale Rantsoeneringactie wordt aan het volk verkocht met het argument dat steun van het Amerikaanse volk nodig is om Japan en Duitsland op de knieën te krijgen. Gehoopt wordt dat de eerlijke verdeling van voedsel de mensen een fysieke en vooral psychische voldoening zou geven. Om de steun van het volk te behouden worden er films gemaakt waaruit duidelijk blijkt dat de overheid ondanks de rantsoenering stabiel en één is. Door dit soort acties wordt er continue op gehamerd dat vrouwen onmisbaar zijn voor de oorlogsindustrie en naarmate er meer tijd verstrijkt wordt het steeds gemakkelijker ze over te halen om de fabrieken in te gaan.
Zo is Rebekah Loveless Corley bij het uitbreken van de oorlog er zeker van dat ze niet gaat werken. Ze is twee dagen voor de aanval op Pearl Harbor getrouwd en haar man wil niet dat ze gaat werken. Zij en de Amerikaanse overheid hebben er een jaar voor nodig om hem ervan te overtuigen dat ze een belangrijke bijdrage kan leveren aan de overwinning: ‘Ik wilde mijn vaderlandsliefde tonen door in de fabriek te gaan werken. Voor het geld deed ik het niet. Ik verdiende maar 80 cent per uur 85 als ik overwerkte.’
Voor anderen is het geld van doorslaggevend belang. Maxime Lawley Sutherland moet werken om de hulp en opvang van de kinderen te kunnen betalen..
De propagandaoorlog werd niet alleen gevoerd door de overheid. Ook de pers, die in woord onafhankelijk was, hielp mee. Zo verschijnt er een jaar na de Pearl Harbor in Newsweek een cartoon waarin een vergelijking werd gemaakt tussen een typische Amerikaanse familie in 1941 en in 1942. In 1941 doet iedereen maar wat. Het jaar daarop is moeder verpleegster, zoonlief heeft dienst genomen, de vader is bij burgerbescherming en de dochter werkt in de fabriek.

Er zijn twee overheidsorganisaties die ervoor moeten zorgen dat de geesten rijp worden gemaakt voor een ommezwaai van 360 graden in het hoofd van vrouwen. Het WMC (Wartime Manpower Commision) en de OWI (Office of War Information). Zij staan voor de taak om miljoenen arbeiders te mobiliseren.
Omdat the OWI gelooft dat effectieve propaganda emotioneel en patriottisch moet zijn, maar ook dat er tegelijk een vrouwelijke touch aan gegeven moet worden, wordt er in de propagandafilms de nadruk gelegd op het feit dat werken in de fabriek niet wezenlijk verschilt van huishoudelijk werk. In films wordt het gebruik van snijbranders vergeleken met het uitknippen van kledingpatronen en het voorbeeld wordt gegeven dat als je een sapcentrifuge kan gebruiken je ook geen zult hebben problemen met ijzerpers. In tijdschriften verschijnen artikelen die het werken in de fabriek verheerlijken en verkondigen dat er een nieuwe vrouw is opgestaan. Zij doet het werk van de man zodat deze kan vechten en waardoor de oorlog sneller afgelopen zal zijn. In de bioscopen verschijnen films waarop vrouwen emotioneel antwoord geven op de vraag waarom ze fabriekswerk doen. ‘Mijn man is gevangen genomen door de Jap’ vertelt een vrouw terwijl ze een handje vol kogels laat zien. ‘En als hij er hier meer van had gehad dan was hij nu nog aan het vechten geweest’, vervolgt ze. Een jonge laster laat bozig weten, voordat ze de laskap weer voor haar gezicht trekt, dat ze voor dit soort domme vragen geen tijd heeft omdat ze haar werk moet doen.
Ook de muziekindustrie draagt haar steentje bij en liedjes als ‘Rosie the Riveter’ en ‘We’re the Janes who make the planes’ worden mede door de soepele teksten enorme hits:

‘All day long,
Whether rain or shine,
She ’s a part of the assembly line,
She’s making history,
Working for victory .
Rosie the Riveter’

Hoewel de vrouwen als groep werden aangesproken en de overheid hen liet wennen aan hun nieuwe positie was iedere propagandacampagne ook op mannen gericht. De overheid had volgens George Roeder de duidelijk bedoeling de mannen goed te informeren over de nieuwe rol van hun vrouwen. Door deze propaganda, die het beeld van de vrouw als een dynamisch burger creëerde, stromen uiteindelijk de fabrieken vol.
Langzaam kan niemand in het land er meer omheen. Het nemen van een oorlogsbaan is een patriottische keuze. En in totaal treden zes miljoen vrouwen die nooit eerder daarvoor een baan hadden gehad toe tot het leger van werkende vrouwen.

Het postermeisje

Rosie the Riveter (Klinknagel Kaatje) verschijnt in 1943 overal. In kranten, tijdschriften en advertenties en altijd is de boodschap hetzelfde. Rosie roept huisvrouwen in het land op om het leger van werkenden te versterken. Rosie staat zelfs op de cover van Time in de uitvoering van de beroemdste tekenaar van de oorlog Norman Rockwell. Zijn Rosie is een forse vrouw die het klinknagel geweer in de handen houdt en de voet ferm op Mein Kampf heeft. Andere Rosies zijn vrouwelijker. Een van de vrouwelijkste is de Rosie die de firma Westinghouse in samenwerking met de propaganda afdeling van de overheid maakt. Deze poster is de geschiedenis ingegaan als de We Can Do It-poster.

Rosie is duidelijk anders dan een doorsnee huisvrouw. Volgens hoogleraar vrouwenstudies Harriet Doss van de universiteit van Alabama is ze gespierd maar niet zoals een gewichtheffer. Ze is goed in vorm maar het is niet overdreven. Ze heeft prachtige ogen en misschien zelfs valse wimpers. Haar blonde gepermanente haar piept kek onder de bandana uit. Het haar mocht uit veiligheidsoverwegingen niet los gedragen worden en werd bij elkaar gehouden door een haarband of een bandana. De bandana’s werden gemaakt in overeenstemming met legerspecificaties en waren 27 inch in het vierkant en verkrijgbaar in rood met een wit insigne of in wit met rood insigne. Ze werden met trots gedragen en waren een booster stimulans voor de moraal. Rosie werd meer en meer het symbool voor verandering en het geloof dat sekse niets te maken heeft met werk en productie. Het fictieve Rosie karakter kreeg een echt gezicht toen de destijds beroemde regisseur Walter Pigeon een echte Rosie ontdekte in een vliegtuig fabriek in Michigan. Rose Will Monroe was de ideale Rosie. Ze was een jonge moeder van twee kinderen en had haar man in een auto ongeluk verloren. Ze ging in de fabriek werken om geld te verdienen om te overleven maar ook vanwege haar vaderlandslievendheid. Monroe was de vleesgeworden Rosie en trad onder meer op in een promotie film voor War Bonds. Tot haar dood in 1977 blijft ze in de fabriek werken.

Van 12 naar 20 miljoen

Tussen 1941 en 1945 neemt het aantal vrouwelijke arbeiders toe van 12 miljoen naar 20 miljoen. Dit is een toename van bijna 50% in vier jaar. Opeens zijn vrouwen vertegenwoordigd in elk deel van de industrie. In 1939 werken minder dan 200.000 vrouwen in civiele banen in 1945 is dit opgelopen tot een miljoen, een stijging van 540%. Gelokt door vooruitzichten van goede verdiensten, vastgestelde uren, goede arbeidsomstandigheden en ook secondaire zaken als een kantine en kinderopvang, komen ze naar de fabrieken. Helaas blijken de mooie verhalen niet altijd waar zijn. Zelden was er kinderopvang en regelmatig kwam het voor dat kinderen de hele dag achter in de auto op een parkeerterrein doorbrachten. Daarnaast waren de verdiensten ook niet zo hoog als die van hun manlijke collega’s.

Mannen verdienen in 1944 gemiddeld $54,65 per week terwijl vrouwen het met $31,21 per week moesten doen. Er is in 1944 een onderzoek gedaan onder de arbeiders van 25 fabrieken waaruit blijkt dat de uurbedragen van mannen die van vrouwen met 50 % overschrijden en dat zelfs ongeschoolde mannen 20% meer verdienen dan vrouwen (waarbij de aantekening gemaakt moet worden dat zwarte vrouwen nog minder verdienden). De helft van de zwarte vrouwen die in huishoudelijke dienst was zag de kans schoon en zocht werk met meer standing en een hoger salaris hoewel dit vaak vele procenten lager lag dan dat van andere vrouwen. Daarnaast waren er veel raciale problemen op de werkvloer. Vaak wilden blanke vrouwen niet tegelijk met zwarte vrouwen douchen of lunchen en niet zelden werd dit zo hoog gespeeld dat de vakbond moest dreigen met stakingen voordat het verzet gebroken werd.
De verdiensten van de vrouwen waren hoog. Niet in de laatste plaats omdat ze tien uur per dag en zeven dagen in de week werkten. Louise Cunningham die tijdens de oorlog in een vliegtuigfabriek in Birmingham Alabama werkte vertelt trots dat zij en haar man hun eerste huis schuldenvrij konden aanschaffen door het werk in de fabriek. En Maxine Lawley kan zich nog herinneren dat ze de laatste week dat ze in de fabriek werkte met 96 dollar schoon naar huis toe ging.

De vrouwen maakten lange dagen en de omstandigheden waren niet altijd even goed
Omdat algemeen werd aangenomen dat bij vrouwen, door het borduren, de fijne motoriek beter was ontwikkeld dan bij mannen, werden ze ingezet bij het vullen van granaten met kruit en het en het priegelen aan de bedrading van bommen. Het is onzin om te zeggen dat de Rosies gevaarlijker werk deden dan hun vechtende echtgenoten overzee, maar in de wetenschap dat veel soldaten achter het front actief zijn als schrijver klerk, kok, of bakker en de Rosies dag in dag uit met buskruit werkten en bommen en andere soorten explosieven maakten, was het heel wat. Ze hadden te lijden onder de effecten van het werken met vluchtige verfstoffen ze solderen, schoten klinknagels in vliegtuigen en schepen en werkten met giftige stoffen.
Louise Cunnigham raakte gewond doordat een mannelijke collega een luik op haar hoofd liet vallen. Het zware luik veroorzaakte een bloederige hoofdwond doordat een haarspeld een bloed vat raakte. Niet zonder plezier vertelt ze dat de collega op hetzelfde moment als zij de poort uitging om naar het ziekenhuis te gaan.

Naarmate de oorlog vordert neemt de animo het enthousiasme van veel werkende vrouwen en mannen af. De verwachting is dat het goed gaat met de oorlog. Japan en Duitsland werden immers teruggeslagen en Italië had zelfs opgegeven. Gelokt door de hoge salarissen die werden betaald door de verschillende fabrieken ging het lonen om van baan te wisselen. Daarnaast kwamen er op maandagochtend steeds meer mensen te laat en verlieten veel vrouwen het arbeidsproces weer. Ze wilden vaker bij de kinderen zijn of ze hielden de lange werktijden niet vol. Het gevolg was dat de productiviteit daalde. De overheid sloeg echter hard terug met een dramatische propagandafilm die in alle hevigheid appelleerde aan het gevoel dat de natie bij de Japanse aanval had gehad. ‘Denk aan mij zegt een mannenstem. Ik ben een van 2433 doden van Pearl Harbor, ik zit hier in de machine kamer van dit gezonken schip, ik zit in de cockpit van dit neergeschoten vliegtuig.’
De campagne miste haar uitwerking niet iedereen weet opeens weer dat er hard gewerkt moet worden voor een geallieerde overwinning.

Naarmate het einde van de oorlog nadert komen de Verenigde Staten in een lastig parket. Uit onderzoeken blijkt namelijk dat 80 tot 85 procent van de vrouwen na de oorlog wil blijven werken. Dit was bij aanvang van de oorlog niet de bedoeling en dezelfde instantie die er voor verantwoordelijk was dat vrouwen de fabrieken in gingen moesten er nu op een soepele manier voor zorgen dat vrouwen hun plaatsen weer vrijwillig zouden opgeven. De overheid had er op gehamerd dat vrouwen de plaats van de mannen slechts tijdelijk zouden innemen. In de bioscopen verschenen advertenties waarin vrouwen heel nadrukkelijk vermeldden dat wanneer de mannen zouden terugkomen ze hun oude plaats natuurlijk weer konden innemen. Haar plaats zou weer bij de kinderen zijn.

De mannen komen weer terug

 

Als op 15 augustus 1945 de oorlog is afgelopen komen de mannen langzaam maar zeker weer naar huis en verliezen de vrouwen in het hele land langzaamaan hun banen. 17000 soldaten komen er per week terug en 17000 vrouwen gaan er per week uit. De meeste vrouwen vinden dit gewoon, conform de afspraak, maar anderen zijn wat zuurder. Louise Cunningham vindt het jammer dat ze eruit moet net op het moment dat ze plezier in het werk heeft gekregen. Ze gaat wel gewoon aan het werk bij Alabama Power maar daar verdient ze nog geen kwart van wat ze in de fabriek verdiende. De overheid stimuleert de vrouwen weer om thuis te blijven en om voor de kinderen te zorgen terwijl de mannen het werk doen.
Harriet Doss heeft het gevoel dat de meeste vrouwen niet boos of teleurgesteld zijn als ze eruit moeten. Het hoorde volgens haar in de belevingswereld van vrouwen. Ze waren opgevoed met het idee dat hun taak toch primair bij de opvoeding van de kinderen en het huishouden lag en dat ze werk voornamelijk zagen als een invulling van een patriottisch beeld en niet als een carrière. Fran Carter onderschrijft dit beeld: ‘We wisten dat we de banen slechts te leen van soldaten hadden en dat ze die bij terugkomst zouden terugkrijgen

Volgens Doss is de positie van de vrouwen na de oorlog nauwelijks beter dan daarvoor. Ze keren terug naar dezelfde verwachtingen als die van voor de oorlog. Volgens Doss ligt de nadruk zelfs meer op de huiselijkheid van de vrouwen en is een tijd lang nog minder interesse voor feminisme. Het lijkt wel alsof iedereen even pas op de plaats maakt en zich wijdt aan de opbouw van het gezin. In de jaren na de oorlog worden er vijf miljoen kinderen geboren en is er sprake van een echte babyboom.
Daarnaast is er sprake van een economische opleving van jewelste en zijn er van de 20 miljoen vrouwen die aan het eind van de oorlog aan het werk waren na twee jaar nog 18 miljoen werkzaam. Niet meer in de fabriek maar wel in andere beroepen. De meer traditionele beroepen als het werk in een warenhuis of in een restaurant. De verdiensten halen het niet bij de verdiensten van in de oorlog maar de vrijheid en de economische zelfstandigheid is er niet minder door.

Als we achteraf de Rosie the Riveter bekijken dan is haar rol als icoon zo belangrijk omdat het toont hoe succesvol het was in het pogen tot mobilisatie. Rosie is waarschijnlijk het meest wijd en zijd gebruikte propaganda beeld omdat ze zoveel vertegenwoordigde. Ze kon gevonden worden op pakjes sigaretten billboards en oorlogsproducten. Het belang van haar rol gaat door tot heden ten dage. Nu staat ze symbool voor alle vrouwen die werken tijdens de oorlog.

Tekst en regie: Hein Hoffmann
Research: Rob Bruins Slot, Hans van Dijk

Kessler-Harris, A., ‘The life and times of Rosie the Riveter’ (1980 z.p.).

Roeder, G.H. Jr., ‘The censored war, American visual experience during World War Two’ (Londen z.j.).

Whiteclay Chambers, J. en D. Culbert (red.), ‘World War II, film, and history’ (New York 1996).