Paradepaard van de wederopbouw

Na het bombardement is het hart van Rotterdam compleet verwoest. Met het ruimen van het puin wordt door het stadsbestuur besloten om niets overeind te laten staan. Op naar een nieuw begin! Rotterdam wordt het voorbeeld van hoe een stadscentrum opnieuw kan worden opgebouwd. Het bombardement lijkt stiekem wel een blessing in disguise; een droom voor planologen. De situatie in Rotterdam vóór de oorlog was immers niet zo best. Architect Robert Winkel: “Die oude stad lijkt heel romantisch, maar dat was het natuurlijk niet. Het was één grote opeenstapeling van ellende. Daar wilde men radicaal mee breken en een nieuwe stad met nieuwe idealen bouwen.” Zo moet het gros van de panden die nog wel overeind staan in het gebied dus wijken voor de wederopbouw.

In het nieuwe stadshart moet een plek komen om te kunnen winkelen. Veel Rotterdamse winkeliers zijn tijdens het bombardement hun pand en inboedel kwijtgeraakt. In de jaren na de oorlog zitten ze in noodwinkels bij elkaar. Geïnspireerd op die noodwinkels gaan architecten Jo van den Broek en Jaap Bakema aan de slag met het ontwerp van een nieuw winkelcentrum. Het moet het bolwerk van ‘het nieuwe winkelen’ worden. Een straat speciaal en alleen gemaakt voor winkelend publiek, volledig autoloos. En winkeliers mogen niet meer boven hun winkel wonen. Vernieuwend maar ook onbekend. Het nieuwe winkelplan wordt met scepsis ontvangen, vertelt juwelier Hans Heetman: “Er waren er genoeg die er niets van begrepen. ‘Waarom ga je in godsnaam in een winkelstraat zitten waar geen auto komt? Niemand weet waar je zit!’ Maar goed, dat was het vernieuwende van de Lijnbaan.”

Het eerste plan van Van den Broek en Bakema toont de lange en de korte Lijnbaan in een strakke lijn waar precies 65 winkels in passen. Ondanks de vele sceptici zijn die 65 winkels snel gevuld. Juwelier Heetman en wijnhandel Jan van Breda behoren tot de eerste winkeliers die hun intrek nemen in het vernieuwende winkelgebied. Als Jan Giesbers, van modehuis Meddens, van het Lijnbaan plan hoort is hij dan ook te laat. “Toen is er dus een 66e pand bijgeplaatst, echt in het hart van de Lijnbaan,” vertelt dochter Mia Giesbers. Het glorieuze pand van Meddens, met de ingang aan het stadhuisplein, wordt één van de kopstukken van de Lijnbaan. Het hoekpand valt op door de grote pilaren bekleed met blauwe mozaïektegels en de luxueuze inrichting van meubelmaker Pander.

Op 9 oktober 1953 wordt de Lijnbaan onder grote belangstelling geopend. Het zijn voornamelijk mensen die willen zien hoe Rotterdam zich heeft hersteld na het bombardement, maar ook belangstellenden voor de on-Rotterdams chique winkelpromenade, ook wel ‘Europe’s Fifth Avenue’ genoemd. In de eerste jaren komen de mensen met bussenvol naar de Lijnbaan, als ware het een attractie, bekijken. Het is het winkelgebied voor de ‘Upper Ten’ en dat straalt het ook uit. Met winkels als Rijken & De Lange (piano’s en vleugels), Zumpolle (luxe lederwaren en reisartikelen) en Heinemann & Oswald (Dameskleding en pelterijen) is er van alles op de Lijnbaan te koop.
Voor degenen die zich al die pracht en praal niet kunnen veroorloven is er genoeg te zien. Op de brede promenade tussen de winkels in staan bloembakken, volières met vogeltjes en zelfs papagaaien los op de stok. Als men genoeg heeft geflaneerd kan er koffie met een gebakje genuttigd worden bij de luxe tearoom Scheffer. Naar de Lijnbaan gaan is echt een uitje. Het winkelen is een belevenis geworden. Het winkelcentrum staat model voor latere boulevards door heel Europa heen.

De eerste twintig jaar verandert er niet zo veel. Maar de glorie is niet eindeloos. Begin jaren ’70 is de eerste generatie Lijnbaanwinkeliers klaar om met pensioen te gaan. Wie geen opvolging heeft moet op zoek naar een andere oplossing. De Britse makelaar Jones Lang Wootton duikt in dit gat en koopt een groot aantal Lijnbaanpanden op. Wootton gooit vervolgens de huur over de kop en dat resulteert in een verandering van het winkelaanbod. Oud-gemeenteraadslid Jan Reehorst: “Ik herinner me dat de drogist waar ik altijd kocht, het niet meer volhield. Met dat soort artikeltjes kun je niet zo’n hoge huur hebben. En dan kwamen er zaken terug die een wat snellere omzet hadden.” Bijna alleen de winkelketens kunnen de huren die op de Lijnbaan worden gevraagd nog ophoesten. “Het was eigenlijk het begin van de spijkerbroekenzaken. Dus niet meer mooie etalages maar grote winkelruiten, waar je naar binnen keek en spijkerbroeken zag opgestapeld,” aldus Mia Giesbers. De uitstraling van de Lijnbaan verandert, schreeuwende reclames prijken op de eens zo mooie schone betonnen gevels. En met die verandering trekt de Lijnbaan ook een ander publiek. De Upper Ten verdwijnt en koopjesjagers en hangjongeren (de Lijnbaanjeugd) nemen het over.

De Lijnbaan heeft door de jaren heen veel te verduren gehad. Nadat de verloedering had toegeslagen volgen de renovatieplannen in de jaren ‘80 en ‘90 elkaar snel op. Van een spectaculair plan om de hele Lijnbaan te overkappen tot een bescheidener plan om alleen de luifels en gevels te vernieuwen. Het is lastig overeenstemming te bereiken omdat er veel partijen meepraten: winkelketens, particulieren, institutionele beleggers en pensioenfondsen. En ook het kostenplaatje valt niet mee. Uiteindelijk komt er overeenstemming tot een kleine opknapbeurt van de luifels. Maar niet iedereen doet mee, een vijfde van de winkeliers weigert de hoge kosten te betalen. De luifels op de Lijnbaan zijn niet meer één. Zo prijkt er bij Heetman altijd nog de oude houten luifel waardoor er gaten zijn ontstaan in het geheel.

Maar de Lijnbaan rendeert, al is het chique er vanaf. In 2010 wordt ‘de parel van de wederopbouw’ een rijksmonument. De architectuurhistorische waarde van het eerste autovrije winkelcentrum van Europa wordt eindelijk ingezien. Met die status moet de Lijnbaan weer omgetoverd worden tot het eens glorieuze winkelcentrum. Robert Winkel, van architectenbureau MEI, gaat er mee aan de slag. “Dat betekent eigenlijk dat we alle lagen die zijn toegevoegd in de jaren ’90 en daarvoor weg gaan halen. En dan komt er iets moois tevoorschijn.” De wederopbouwarchitectuur uit de jaren ‘50 is weer helemaal in. Rotterdam wordt ‘Mad Men chic’. Winkel: “Het is de tijdsgeest waardoor jaren ‘50 en ‘60 architectuur en design wordt omarmd. En dat komt nu heel mooi uit.”

Regie: Matthijs Cats
Research: Hannah Dogger en Martine Braam

Uitzending: do 4 dec 2014, 21.20 uur, NPO2.