De Spaanse Griep

In het najaar van 1918 wordt de wereld getroffen door een stille ramp. De verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog zijn bijna ten einde als een moordend virus zich in razend tempo over alle continenten verspreidt. De ziekte doodt in korte tijd wereldwijd talloze mensen. De schattingen van het aantal slachtoffers lopen uiteen van 20 tot 40 miljoen. In de geschiedenis is geen andere epidemie bekend die zo snel en zo hard toesloeg. Toch is er nooit veel aandacht aan besteed. Hoewel het virus in meer levens moet hebben ingegrepen dan de Eerste Wereldoorlog (door oorlogshandelingen kwamen ‘slechts’ 9 miljoen mensen om), wordt er in historische overzichten zelden melding van gemaakt. Ook de kranten in het jaar 1918 zelf wijden hun pagina’s aan belangrijker nieuws. Af en toe verschijnt er een klein berichtje, zoals in de Hoogeveensche Courant. Een paar regels die herinneren aan het drama dat zich op talloze plekken over de hele wereld voltrekt: alweer een buurman, een zoon, een moeder door de Spaanse griep geveld.
Al in het voorjaar van 1918 doet de griep zijn intrede. “Den 28sten Mei bereikte ons uit Spanje het bericht dat daar een geheimzinnige ziekte was uitgebroken, die snel om zich heen greep, in alle kringen zijn intrede deed, zoodat ook de koning en verschillende ministers door de kwaal werden aangegrepen en dus zich in de eerste oogenblikken als zeer ernstig deed aanzien.” A. Norden schrijft tijdens de eerste golf van de epidemie een pamflet met als titel “De Spaansche Ziekte”. Hoewel er veel mensen ernstig ziek worden, is de ziekte dan nog niet catastrofaal. Norden kan zijn patiënten dan ook gewone gezonde bedrust voorschrijven en concluderen: “de ziekte heeft tot dusver bewezen een goedaardige te zijn.”
Waar de ziekte precies is ontstaan, is tot op de dag van vandaag onbekend. In Spanje is al in februari een eerste uitbraak en algemeen heerste de gedachte dat het virus daar vandaan kwam. Maar ook in Amerika zijn heel vroeg in het voorjaar gevallen ontdekt en misschien moet de haard daar worden gezocht.
In ieder geval ebt de eerste golf eind augustus overal weg om in oktober opnieuw met verhevigde kracht toe te slaan.

Nu vallen er over de hele wereld massaal doden. Alleen Australië en enkele kleine eilanden blijven gespaard. In Philadelphia zijn in oktober 11.000 mensen aan de ziekte overleden: “in het gemeentelijk lijkenhuis werden de lichamen soms drie- of vierhoog opgestapeld”. In het Zuid-Afrikaanse Kaapstad “kampte men met gebrek aan lijkkisten en werden de lichamen in dekens gehuld en begraven in massagraven.” Een dorp in Alaska telt 76 sterfgevallen op 82 inwoners. 

De dodelijke golf overspoelt ook Nederland. Op 15 oktober een krantenbericht: “ naar wij van geneeskundige zijde vernemen is de tweede epidemie van de Spaansche ziekte in de hoofdstad, welke reeds een week woedt, van veel ernstiger aard dan de vorige maal…Een zeer ongunstig verschijnsel is het, dat ernstige gevallen van longontsteking nu in veel grootere mate dan in Augustus voorkomen. Zoo hebben gisteren 14 oktober alle auto’s van de Geneeskundige Dienst den geheelen avond gereden voor het vervoer van lijders aan longontsteking naar de ziekenhuizen…” In totaal overleven in Nederland ongeveer 28.000 mensen de griep niet.

De griep heerst niet overal in gelijke mate. Sommige streken, dorpen en steden worden meer getroffen dan andere. In Nederland is de griep vooral in Amsterdam en het Noordoosten van Nederland boven gemiddeld actief. In Hollandscheveld, een dorp in de buurt van Hoogeveen, sterven in een paar weken tijd 90 mensen. Jaap Damming, destijds als 10-jarig jongetje ernstig ziek in bed,, herinnert zich dat de dokter kwam kijken en onheilspellend orakelde: “Als er niks bijkomt, misschien haalt hij het.” “Want”, vervolgt Damming, “ het gebeurde ook dat er longontsteking bijkwam en dan was het helemaal verloren. Mensen met longontsteking die gingen haast allemaal dood.” Ook de eindeloze rij begrafenissen in Hollandscheveld hebben indruk gemaakt op de jonge Damming: “Het gebeurde wel dat er vier rouwstoeten door het kanaal voeren. En de buren en de familieleden zaten allemaal op die doodskisten. Met een witte zakdoek in de handen. Van verdriet.”

Bij de verschijnselen van de Spaanse griep hoort een snel ontwikkelende longontsteking. Een arts beschrijft het ziektebeeld : “Aanvankelijk lijkt de ziekte op een gewone griep. Maar razendsnel ontwikkelen de patiënten een viskeuze longontsteking. Twee uur na opname hebben ze al roodbruine vlekken op hun jukbeenderen en een paar uur later zie je al hoe de blauwzucht zich vanaf de oren over het hele gezicht verspreidt….De dood laat dan nog slechts een paar uur op zich wachten en die tijd wordt gevuld met een gevecht om een paar happen lucht totdat ze stikken. Vreselijk is het.” Het is de snelle longontsteking die fataal is en waartegen weinig te doen valt. Artsen staan in 1918 met de handen in het haar en kunnen niet meer doen dan wat algemene adviezen geven. Dr. Ph.H. Ritter Jr.:.” De ‘Spaansche griep’ verspreidde evenveel vrees als vroeger de pest of de pokken. De doodsangst, waarin men verkeerde, voor de plotseling zich openbarende ziekte, die den patiënt in een krampachtige worsteling met den steeds overwinnende dood een bijna zeker einde deed tegemoet gaan, stemde tot een sombere neerslachtigheid en tot een naargeestige stemming. Van Overheidswege werden voorschriften op hygiënisch gebied ter bestrijding van deze ziekte gegeven. “Neem toch vooral het stof in Uw vertrekken niet droog op”, - dat was een gebiedende eisch – “zet dag en nacht de vensters open, zoodat steeds versche lucht aanwezig zij”. 

Artsen proberen wel van alles om concreter hulp te kunnen bieden. Hendrik Schokker uit Hollandscheveld herinnert zich dat er gebruik werd gemaakt van taftzijde om de borst te laten broeien. Ook worden o.a. “sublimaat-injecties, berookingen met salpeterig zuur, eucalyptusolie, suikerbieten…” gepropageerd. Maar het zijn meer middelen om de angst dan om de ziekte te bezweren

Ook met de huidige stand van wetenschap zou er weinig te doen zijn tegen het virus. A. Osterhaus, directeur van het influenzacentrum. “Als we kijken wat er in 1918 is gebeurd, als we kijken naar de grote sterfte die aanvankelijk optrad bij jonge mensen, dat waren mensen die acuut blauw werden, acuut een longontsteking kregen, heel plotseling, en binnen een of twee dagen dood waren. Daar doe je met antibiotica helemaal niks aan want er is nog geen bacterie in het spel. Op dat moment is het het virus.” 

Het is het virus. Maar welk virus? De exacte samenstelling van het Spaanse griepvirus is nog steeds niet bekend. Na veelvuldig onderzoek, onder andere van longweefsel van bevroren lijken in Alaska, is in de loop der jaren duidelijk geworden dat het een influenza A-virus betrof, verwant aan de varkensgriep. Het lijkt waarschijnlijk dat het virus van vogels via varkens op mensen of van vogels via mensen op varkens is overgebracht. Maar de genetische samenstelling van het virus kent men nog niet en de vraag waarom deze griep zo dodelijk was, kan niet definitief beantwoord worden. Het is de reden dat elke nieuwe griepvariant door medici met argwaan wordt bekeken. Volgens Osterhaus kan niet worden uitgesloten dat er ooit een wereldwijde epidemie, een pandemie, uitbreekt met dezelfde dodelijke slagkracht als die van 1918. “Ik zie geen enkele reden om aan te nemen dat het onmogelijk is dat zo’n zelfde soort virus, een virus met dezelfde mogelijkheden om mensen ziek te maken en zich over de wereld te verspreiden, zich opnieuw voordoet.”

Wat kunnen we leren van eerdere virusuitbraken? Bekijk en lees het ook op NPO Focus.