Oudste films in Nederland

Een camera van vijfhonderd kilo schoot in 1898 in Amsterdam beelden van de inhuldiging van koningin Wilhelmina en van een oude paus Leo XIII in Vaticaanstad. Het is nu weer te zien: Wilhelmina 18 jaar jong en kersvers koningin, Emile Zola met de vrouw van Dreyfus. Dit alles en veel meer doorsneden met al even unieke levende fotografieën van de krijg der Boeren te Zuid-Afrika, van stoomtreinen die nooit stoppen en veel vrouwelijk schoon. In de werkelijkheid gefilmd tussen 1887 en 1901 door de Amerikaanse Reuzen Biograaf.

'De waarde van al deze photografische opnemingen zal natuurlijk met den tijd toenemen; over eenige jaren bv. als de bekende personen, die de biograaf thans voorstelt, van het wereld tooneel zullen zijn verdwenen, zal men met den biograaf hunne bewegingen nog kunnen vertoonen. De biograaf zal een levend stuk geschiedenis zijn.' Algemeen Handelsblad, 13 november 1898.

Op 6 september 1898 vergapen honderden landgenoten zich op de Dam te Amsterdam aan een bevallige Wilhelmina vergezeld van moeder Emma. Al die mensen zijn nu dood. Maar er draait een camera, zodat Wilhelmina en Emma nu nog staan te wuiven. De in een raam aan de kant van de Zeedijk hoog opgestelde camera weegt maar liefst 500 kilo en wordt elektrisch aangedreven met behulp van stoomturbine en accu's! De door The American Biograph en Mutoscope Company in Amsterdam gemaakte shots zijn nog datzelfde jaar 1898 tot in Amerika te zien.

Het op het brede formaat van 68 mm zonder perforatie gedraaide materiaal is recentelijk herontdekt in de collectie van het Filmmuseum. De apparatuur van the American Biograph is verloren gegaan en nergens ter wereld is er nog een projector te vinden, die het buitenissige formaat film aan kan. Het Filmmuseum - gelukkig weer met iets aardigs in de publiciteit - heeft de 200 eigen Biograph films en de 100 Biograph films van het British Filminstitute nu op 35 mm film laten overzetten. Een gigantische klus, omdat de 350.000 beelden van de oorspronkelijke films elk apart moesten worden 'gefotografeerd' door een 35 mm 'one-stop' camera. Vader en dochter Wamelink van het Amsterdamse bedrijf Image Creations deden er meer dan twee jaar over..

De cameramensen van toen filmden de werkelijkheid. Paus Leo XIII te Vaticaanstad is ook echt paus Leo en niet een toneelspeler in een sinterklaaspak zoals bij de concurrentie. Voor de toeschouwers - in een tijd waar zelfs in een krant geen foto vinden is - is het een sensatie. Onder de nu op 35 mm geconserveerde films bevindt zich het oudste in Nederland documentair gedraaide materiaal. Zo weten we nu hoe in 1898 de molens van de Zaanstreek draaiden en dat het toen gezellig was op het strand voor het Kurhaus te Scheveningen.

The American Mutoscope and Biograph Company is opgericht in 1896 en al een half jaar later waagt de firma de overstap naar Europa. Ook Nederland is blijkbaar commercieel interessant: In december 1898 wordt een Nederlandsche Biograaf- en Mutoscope Maatschappij ingeschreven op de Amsterdamse beurs met een aandelenkapitaal van 300.000 (!) gulden. Uit het briefpapier van de nieuwe firma blijkt dat er filialen zijn te Amsterdam, Groningen, Brussel en Batavia, maar van dat laatste kantoor is verder nooit iets vernomen.

De 68 mm is de troef - en op den duur de ondergang- van Biograph. Door het brede formaat kan op zeer grote doeken worden geprojecteerd (in Nederland onder andere in circustheater Carré). Publiek en pers zijn laaiend enthousiast: 'De muto- of bisocoop onderscheidt zich hierin van de kinematograaf, dat er tweemaal meer momentbeeldjes op de "film" zitten, waardoor het gezichtsbedrog veel beter is geworden en het hinderlijk trillen der voorstellingen genoegzaam geheel is weggenomen.' Haagsche Courant, 10 januari 1899.

Nog afgezien van de grote van de camera/projector met zijn loodzware accu's is een nadeel dat met de Reuzen Biograaf alleen het eigen 68 mm formaat vertoond kan worden. 35 mm is rond 1900 eigenlijk al de norm. Een aardig detail, de keuze van Biograph voor 68 mm /geen perforatie is (mede) bedoeld om de keiharde patenten Edison te ontwijken die werkt met 35 mm. Edison wint en Biograph legt in 1902 het loodje.

Een klein deel van de beelden is al in 1947 op 35 mm zijn gezet (ook toen bij gebrek aan een projector beeldje voor beeldje). Aanleiding is de komende kroning van Juliana in 1948. De compilatie krijgt de naam mee 'Uit de Oude Doos' en is gemaakt en ingesproken door Willy Mullens, de Nederlandse filmpionier die de begintijd van de film zelf heeft meegemaakt als eigenaar van een reis-bioscoop en die vanaf 1908 ook zelf documentair is gaan filmen. De mannen van de Amerikaansche Reuzen Biograaf zijn hem dus 10 jaar voor geweest.

In de reportage onder andere oud beeld van Wilhelmina, Paul Kruger, paus Leo XIII, Emile Zola, het strand te Scheveningen en de Irish Mail (posttrein). Al het getoonde materiaal is gedraaid tussen 1897 en 1901. Het volledige materiaal is op aanvraag te bezichtigen in het documentatiecentrum van het Filmmuseum bij het Vondelpark te Amsterdam.