Het REM-eiland

Begin jaren zestig had Nederland nog maar één televisienet. Op dit net was de zendtijd verdeeld tussen de zes bestaande omroepen: AVRO, VARA, NCRV, KRO, VPRO en NTS. Commerciële televisie was verboden. Al sinds de jaren vijftig werd gediscussieerd over het toelaten van reclame op televisie, maar de Nederlandse regering moest er voorlopig niets van hebben. Er was echter één uitwijkmogelijkheid: uitzenden vanaf zee. Piratenzender Veronica zond al sinds 1960 radioprogramma's uit vanaf een schip in de internationale wateren, waardoor de omroepwet werd ontdoken. Wat voor radio een succesformule bleek, zou ook wel eens voor televisie kunnen gelden. Nederlanders geloofden er in ieder geval massaal in. Toen er in augustus 1964 aandelen werden uitgegeven voor het zogeheten REM-eiland, stond men in lange rijen voor de bank Texeira de Mattos. In een paar dagen werden 350.000 aandelen verkocht.

In 1963 kwam een aantal ondernemers met het plan om een commercieel televisiestation in zee te bouwen. De initiatiefnemers, onder wie de advocaat Henri Minderop, richtten met steun van bankiershuis Teixeira de Mattos de Reclame Exploitatie Maatschappij (REM) op. De REM zou reclamegelden werven, waarmee een commerciële televisie- en radiozender konden worden opgericht: TV en Radio Noordzee. Voor de kust van Noordwijk werd een platform in zee gebouwd met daarop een zendmast van ruim tachtig meter hoog. Het zendeiland, dat al snel bekend stond als het REM-eiland, werd drie mijl buiten de Nederlandse kust gebouwd. Drie mijl buiten de kust gold namelijk niet meer de Nederlandse wet, waarmee het verbod op televisiereclame werd omzeild.

In augustus 1964 zouden de televisie-uitzendingen van start gaan. Met programma's als 'Zorro', 'Mr Ed, het sprekende paard', 'Rin Tin Tin', 'De onzichtbare man' en 'The Saint' zorgde de zender vooral voor het amusement dat op de publieke zenders ontbrak. Directeur Jo Brandel had als motto: 'Zorg dat je een paard, hond, baby of dokter in een serie hebt, dan zit je goed'. Het leek erop dat hij gelijk zou krijgen. Het initiatief kreeg veel aandacht in de media. Nog voor de uitzendingen waren begonnen stroomden de reclamegelden binnen, ondanks het feit dat een reclamespotje van een minuut zes tot achtduizend gulden kostte; voor die tijd een flink bedrag.

Om steun onder het Nederlandse publiek te krijgen en om vermogen aan te trekken besloot de leiding van de REM aandelen uit te geven. Hiertoe werd de NV Volks Aandelen Trust (VAT) opgericht. De aandelen werden onderhands geplaatst bij de Amsterdams bank Teixeira de Mattos, wat betekende dat de VAT geen beursnotering kreeg, maar dat de aandelen contant konden worden betaald en afgehaald bij de bank op de Herengracht. Het zou een groot succes worden. Niet iedereen was het hier mee eens: 'Door de massa erbij te betrekken tracht men de overheid en volksvertegenwoordiging onder verzwaarde druk te zetten. Dat is een kwalijke zaak. Temeer omdat velen de indruk zullen krijgen dat hier van een zeer winstgevend object sprake is en zij dus wel een kansje zullen wagen. De wettelijke maatregelen tegen het eiland zijn daarentegen al in voorbereiding. Het staat dus vast dat een ieder die zich geldelijk voor het REM-eiland gaat interesseren, een kat in de zak koopt. … Spreiding van bezit -en daar gaat het om bij de uitgifte van volksaandeeltjes- is een betere zaak waardig'
(Trouw, 8 juli 1964)

In de dagen voorafgaand aan de emissie werden de aandelen al enkele malen overtekend. De aandelen hadden een nominale waarde van 20 gulden, maar de belangstelling was zo groot, dat de waarde opliep naar ruim 42 gulden per aandeel. Op 17 augustus 1964, twee dagen nadat TV Noordzee haar uitzendingen was begonnen, stonden om half 6 's ochtends de eerste gegadigden op de stoep voor de bank te wachten. In de eerste anderhalf uur werden meer dan 400 aandelen verkocht.

Het REM-eiland kon rekenen op grote steun onder de bevolking. In de eerste week van uitzending waren 650.000 toestellen (ruim twee miljoen kijkers) een of meerdere malen op TV Noordzee afgestemd. Vele duizenden Nederlanders kochten een speciale REM-antenne om de zender te kunnen ontvangen, anderen fabriceerden zelf een antenne uit bijvoorbeeld een ijzeren kleerhanger. Een enquête van 24 augustus 1964 wees uit dat 83% van de ondervraagden vond dat de overheid REM-uitzendingen niet mocht verbieden.

Ondanks de populariteit van de zender zocht de regering naar een manier om de commerciële zender zo snel mogelijk te verbieden. Al voor het Rem-eiland werd geplaatst, was de regering begonnen de plannen te dwarsbomen. Het feit dat het eiland zich in internationale wateren bevond, bemoeilijkte de zaak. Het eiland stond echter met de poten in de grond van het gedeelte van het continentale plat, dat volgens de verdrag van Genève 1958 tot het Nederlandse grondgebied behoorde. Er was in Nederland alleen geen wet voor handen die het verdrag van Geneve bekrachtigde. Daaraan werd nu gewerkt.

Nadat het eiland was geplaatst, zag de regering kans de Wet Installaties Continentaal Plat, ook wel anti-REM-wet genoemd, door het parlement te loodsen. Hiermee kwam het REM-eiland op Nederlands grondgebied te liggen en waren de zendactiviteiten illegaal geworden. De regering maakte op 17 december 1964, vlak na 9 uur 's ochtends, met een inval op het eiland een einde aan de uitzendingen van TV-Noordzee.

Voor de initiatiefnemers was de inval niet onverwacht gekomen. Minderop had al voor de inval de TROS opgericht, om zo binnen het publieke bestel de uitzendingen te kunnen voortzetten. De aandelen VAT, die eerder nog in waarde waren gestegen, maakten met de inval een scherpe koersdaling. Bank Teixeira de Mattos ging in 1966 failliet, mede door het avontuur met de VAT-aandelen. De VAT ging in 1994 op in beleggingsmaatschappij Firem Trust in Naarden.

Tekst: Laura van Hasselt, Rob Bruins Slot
Reportage: Gerda Jansen Hendriks, Laura van Hasselt, Rob Bruins Slot.

BEELDEN

Voor de reportage is gebruikt gemaakt van materiaal uit het NAA: NTS journaals van 23-5, 4-6, 23-8 en 17-12 1964; het NCRV programma Attentie van 19-6-1964, het NTS programma Televisie 1951-1964 en het Polygoonjournaal van week 26 uit 1964. De uitzendingen en reclames van TV Noordzee zijn afkomstig van de TROS en het Filmmuseum. Verder is ook een 8mm amateurfilm gebruikt en het geluid van een extra uitzending van de ANP Nieuwsdienst van 17-12-1964.

PERSONEN

In de reportage komen de volgende personen voor:
J. Veldhuis, oud-journalist van de Haagse Courant
R. Olthof, zendamateur
A. Swaneveld, zendamateur en huidige eigenaar REM-apparatuur

MUZIEK

Te horen is het nummer van ZZ en de Maskers: 'North Sea Melody'. Dit instrumentale nummer werd in december 1964 geschreven met de bedoeling het te gaan gebruiken als herkenningstune voor TV Noordzee. Het is gebaseerd op de melodie van het oud Hollandse lied 'Ferme jongens, stoere knapen'.

P.J.A. Idenburg en Th.J.M. Ruigrok, Commerciële omroep in Nederland: 1951-1991. Van Rem-eiland tot RTL4 (Den Haag 1991).

H. Knot, Van REM naar TROS. Het komplete verhaal van 1963 t/m 1965 (Groningen 1985).

H. Vos, 'Van REM-eiland tot TROS. Het plan, de aanloop en de sprong', in: De Stemmen van de Noordzee (Omroepmuseum; Hilversum 1994).