Rusland: Ondernemersparadijs voor avonturiers

De avonturiers
“Ik zag brede wegen, maar weinig auto’s. En ik zag lange rijen voor de winkels”. Jan Hogenkamp is eind jaren tachtig Opel-dealer in het Drentse Meppel. Hij maakt met zijn vrouw een groepsreis naar Moskou, maar is al snel de culturele uitstapjes zat.

Terwijl de groep naar weer het volgende museum gaat, besluit hij door Moskou te gaan lopen. Hij ziet wegen waar zijn auto’s zouden kunnen rijden, rijen consumenten die wel spullen zouden willen kopen. Hij ziet meteen handel. “De adrenaline spoot uit mijn oren: hier moet ik iets mee doen!”, roept hij nog steeds als hij terugblikt.

En met hem zijn er meer, vooral meteen na de val van de muur in november 1989. De grote bedrijven kijken het meestal nog even aan, zijn huiverig om te investeren. Maar de avonturiers, die zien hun kans schoon.

Op naar Rusland
Ze krijgen hun kans in de Sovjet-Unie omdat Michael Gorbatsjov na 1987 een koers inzet die de haperende planeconomie meer in de richting van een markteconomie moet bewegen. En met de val van de Muur lijkt ook nog eens een fysieke horde te zijn gevallen.

Hogenkamp rijdt twee Opels naar Moskou en verkoopt ze op het Rode Plein. Bob Meijer opent een supermarkt in Sint Petersburg, waar hij de verkoopsters moet uitleggen wat “klantvriendelijk” betekent. Derk Sauer en zijn vrouw leggen in Moskou het fundament voor een media-imperium.

Niet alle initiatieven lukken even goed. De provincie Flevoland probeert de vriendschapsrelatie met de landbouwregio Dmitrov achter Moskou uit te bouwen tot een handelsrelatie. Delegaties over en weer, maar echt van de grond komt het niet. "Wel op het gebied van de zorg en cultuur, maar handel, nee dat lukt niet echt", zegt de toenmalige projectleider Jacques Timmers.

Corruptie
Wat gebeurt er in een periode van wisseling van bewind? Ondernemers klagen vaak dat regelgeving hen belemmert, maar wat als die ineens ontbreekt? Een ondernemersparadijs, een spel zonder grenzen, niemand weet waar de lijnen zijn. Maar zonder regels ook geen bescherming tegen toenemende fraude, corruptie en diefstal. Hoelang duurt het voor de opbrengsten niet meer tegen die kosten opwegen?

Het Wilde Oosten
In de eerste helft van de jaren negentig neemt met de handel ook het vrachtvervoer op de voormalige Sovjet-Unie toe. En met meer vrachtauto’s die rijden op Russische steden als Sint-Petersburg en Moskou ontdekt de georganiseerde criminaliteit de waarde van hun lading. Truckers worden beroofd, soms verdwijnt de hele lading, de vrachtwagen, of zelfs de chauffeur. In 1996 volgt het VPRO-programma De wereld volgens Dummer Nederlandse chauffeurs die alleen nog in konvooi rijden op het “Wilde Oosten”.

De Russische president Boris Jeltsin maakt na de val van de muur een desastreuze beslissing die alle ruimte geeft aan fraudeurs en gehaaide opkopers. Hij wil extra vaart maken met het omvormen van de planeconomie naar een markteconomie. Daarbij wordt hij geholpen door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, maar van wie is al het bezit van de staat, als de staat niet meer bestaat?

Jeltsin bedenkt een oplossing vanuit een soort volkskapitalisme. Hij verdeelt het staatsbezit van de Sovjet-Unie onder haar bewoners. Iedere meerderjarige Rus krijgt een honderdmiljoenste aandeel in het staatsbezit in de vorm van een ‘privatiseringscheque’, ofwel een voucher.

Voucherhandel
Veel Russen geven hun vouchers weg, verkopen ze of doen er simpelweg niks mee, omdat het voor hen niet duidelijk is wat ze ermee kunnen. Anderen vertrouwen hun vouchers toe aan ‘investeringsmaatschappijen’ die helemaal niet echt bestaan. Zo blijkt in 1994 dat het Olie- en Diamantfonds - dat na een sterke reclamecampagne voor meer dan 3,5 miljoen dollar aan vouchers heeft ontvangen - niet meer is dan een leegstaand pand. Sommige fondsen bestaan wel, maar maken na verloop van tijd hun beloften niet waar.

Connecties, brutaliteit en geweld is wat telt in de voucherhandel. Een bovenlaag van ‘nieuwe Russen’ ontstaat. Het is een klasse van oligarchen die zichzelf schathemelrijk maakt met het voormalig staatsbezit dat ze op listige wijze en vooral spotgoedkoop in handen krijgt.

En Jeltsin zelf? Die geeft uiteindelijk toe dat hij zijn voucher aan zijn dochter heeft weggegeven.

Hij heeft de primeur: de Nederlander Joep van den Nieuwenhuyzen durft het als eerste zakenman aan om een Russisch staatsbedrijf te kopen. Zowel politiek als economisch is Rusland vlak na de val van de Sovjet-Unie een puinhoop. Toch laat Van den Nieuwenhuyzen zien dat voor slimme investeerders het geld voor het oprapen ligt.

Vanaf 19 juli 1991 is hij de nieuwe eigenaar van een fabriek die cementtrucks maakt. Het geld dat hij hiervoor moet betalen - 42 miljoen roebel - heeft hij geleend bij een Russische bank. Het terugbetalen van de lening zal een peulenschil zijn, vermoedt Van den Nieuwenhuizen. Vooral als de koers van de roebel daalt “en dat gaat gebeuren, als de munt inwisselbaar wordt”, voorspelt hij.

Genadeloze inflatie
Van den Nieuwenhuyzen krijgt gelijk. De economische hervormingen na de val van het communisme hebben dramatische gevolgen voor Rusland. De koers van de roebel stort in. Al in 1992 stijgt de inflatie tot 2500 procent, waardoor producten met een oorspronkelijke prijs van 1 roebel nu 2500 roebel gaan kosten.

Voor de meeste Russen betekent de hyperinflatie bittere armoede. Ze kunnen nauwelijks hun eten betalen. “Mijn God. Worst. Eén kilo 500 roebel? Zijn ze gek geworden?”, roept een oude Russische vrouw verschrikt in de reportage van Brandpunt.

De inflatie is voor gepensioneerden genadeloos. Met een pensioen van 200 roebel per maand kunnen ze niet meer rondkomen. De bejaarde Natalja Gromova is alle hoop verloren: “Ik moet sterven. Ik krijg geen hulp. Doodgaan is het beste.”

Enorme winst
De torenhoge prijzen zijn voor slimme investeerders als Van den Nieuwenhuyzen juist een uitkomst. Het geld dat hij heeft geleend om de Russische truckfabriek te kopen, staat in geen enkele verhouding tot het geld dat cementtrucks opbrengen. De winst is enorm. Zijn lening is in verhouding nog maar een schijntje van het bedrag dat hij verdient. Van den Nieuwenhuyzen laat zien hoe je van inflatie rijk kunt worden.

Hubert Smeets schreef het voorwoord in Erfenis van een wereldrijk. Het is vooral een boek om in te kijken. Het onttakelde hoofd van Lenin in een bosrand in Litouwen, verdedigers van het Witte Huis tijdens de eerste coup van 1991. Maar ook het leven van de gewone man, of een foto van patiënt en verzorger in een tehuis voor zwakzinnigen. Het zijn prachtige zwart-witfoto’s van Oleg Kimov in het boek. Ze laten zien in welke staat het wereldrijk er op het laatst bij lag. En in welke staat erfopvolger Rusland is begonnen.