Het einde van het Waterlooplein?

Godsdienstvrijheid in het tolerante Amsterdam
De marktkoopmannen op het Waterlooplein zijn van oudsher van Joodse komaf. Het plein vormt het middelpunt van wat men vroeger de ‘Jodenhoek’ noemt.

Sefardische Joden uit Portugal komen eind zestiende eeuw naar het tolerante Amsterdam en vestigen zich in de buurt van het Waterlooplein. De Oost-Europese Asjkenazische Joden volgen in de loop van de zeventiende eeuw. Deze twee groepen leven in eerste instantie als twee aparte gemeenschappen naast elkaar en trouwen bijvoorbeeld ook niet onderling.

De populaire Joodse markt
Het is een relatief arme buurt. Joden mogen niet lid worden van gilden en belanden dus al snel in de handel. De Portugese Joden doen het goed en zijn met name in de diamanthandel actief. De Oost-Europese Joden staan vooral op de markt, eerst in de Jodenbreestraat en vanaf 1893 op het Waterlooplein. Omdat niet zondag, maar zaterdag de rustdag is voor de Joden, is het toegestaan de markt op zondag te houden. Dit maakt de Waterloopleinmarkt erg populair.

De groep Oost-Europeanen wordt groter door de jaren heen en drukt zijn stempel op Amsterdam. Deze Joden geven steden de naam Mokum, dat veilige plek of stad betekent. In combinatie met de eerste letter van de stad in het Hebreeuwse alfabet noemen zij Amsterdam: Mokum Aleph. Amsterdam wordt in de volksmond nog steeds Mokum genoemd, maar ook de woorden ‘mazzel’ ‘kapsones’ en ‘bajes’ zijn van Jiddische komaf.

De oorlog en de Joodse buurt
Vóór 1940 telt Amsterdam nog tachtigduizend Joodse inwoners, zo’n tien procent van de totale Amsterdamse bevolking. Tijdens de Tweede Wereldoorlog lopen de spanningen in de Joodse buurt hoog op. De ordehandhaving is aan de Amsterdamse Weerbaarheidsafdeling (WA) toegewezen, onder leiding van NSB-oprichter Anton Mussert. Deze NSB-knokploeg komt vaak op bezoek in de Joodse buurt. 

De dood van WA-man Koot
Begin 1941 vinden de eerste confrontaties van de WA met de Joden plaats. De conflicten spelen vaak rond het Waterlooplein af.

Op 11 februari gaat WA-man Hendrik Koot met zo’n veertig man naar het Waterlooplein en zingt daar anti-Joodse liederen. Ze breken de opslagruimten voor de markt open en bewapenen zich met zware voorwerpen. Een groot gevecht ontstaat waarbij de communisten en een knokploeg uit de Jordaan de Joden te hulp schieten. Koot raakt van de groep af en blijft na het gevecht liggen. Hij overlijdt later op 14 februari 1941 aan zijn verwondingen.

Propaganda
De zogenaamde martelaarsdood van Koot is het perfecte propagandamiddel voor de NSB. De buurt wordt afgesloten en de vreemdste verhalen doen de ronde.

Zo gaat het verhaal dat Koot op een beestachtige manier om het leven is gekomen. Delen van zijn gezicht zouden zijn afgebeten en hij zou het leven hebben gelaten toen zijn strottenhoofd werd doorgebeten door een Jood. In realiteit zijn er geen verwondingen in het gezicht aangetroffen.

De martelaarsdood van Koot wordt tijdens de bezetting jaarlijks groots herdacht. Het Polygoonjournaal brengt hier tijdens deze jaren verslag van uit.

Razzia’s
Niet iedereen gaat mee in de propaganda. Een 48-jarige journalist schrijft over het voorval in zijn dagboek: “Dit is het Joodse proletariaat, dat zo getrapt en geranseld wordt. Alleen omdat het zich de terreur van de Mussertboeven niet weerloos wilde laten welgevallen, omdat het zich verdedigde. Het gaat niet om Joodse onschuld of Arische schuld, het gaat om mensen. En niemand doet iets, kan iets doen...”

De dood van Koot geeft aanleiding tot grote razzia’s in de Joodse buurt. Op 22 en 23 februari worden wel 427 Joodse mannen afgevoerd. Dit leidt tot verzet bij de CPN. Via een manifest roepen zij op om te staken tegen de vervolging van de Joden.

Op 24 februari schrijft de eerdergenoemde journalist in zijn dagboek: “Vanavond vlogen er snelle fietsers door de Jodenbreestraat en omliggende straten en stegen. Hun schreeuw klonk langs de huizen: Morgen staken de arbeiders van gas-, elektriciteit en waterleiding! Protesteer tegen de Jodenvervolging!”

De Februaristaking
De CPN krijgt het voor elkaar om op 25 en 26 februari honderden mensen naar de Noordermarkt te laten komen. Deze staking komt bekend te staan als de Februaristaking, een van de grootste vormen van verzet tegen de bezetters. De remise van de trams wordt geblokkeerd waardoor de rest van de stad al snel door heeft dat er wordt gestaakt. Enkele andere steden volgen hun voorbeeld.

De Februaristaking wordt hardhandig de kop ingedrukt door de Duitsers. Er vallen 9 doden en 24 mensen raken zwaargewond. Veel stakers worden gevangen genomen en hoge boetes worden opgelegd. Na de staking houden de meesten zich daarom gedeisd. De Februaristaking wordt na de oorlog, tot op de dag van vandaag, jaarlijks herdacht op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam.

De verlaten buurt
De oorlog heeft een grote invloed op de buurt. Veel Joden worden afgevoerd en de leegstaande huizen worden leeggeroofd en geplunderd. Na de oorlog keren maar weinig Joden terug naar Nederland. Slechts 15.000 van de 80.000 Joodse Amsterdammers overleven de oorlog.

De buurt raakt in verval en moet plaatsmaken voor nieuwbouw en brede wegen. Er is weinig verzet tegen deze plannen, wie is er ook nog? De Waterloopleinmarkt komt wel weer langzaam op gang, maar het Joodse karakter van de markt komt niet meer terug.