Fokker aan de grond

De presentatie van de Fokker 100 aan Swissair is een bombastisch spektakel in 1988. Zij gaan als eerste in het nieuwe model van de Nederlandse fabrikant vliegen. Het grootste passagiersvliegtuig dat Fokker tot dan toe heeft gebouwd, met plek voor 107 tot 122 mensen.

De onthulling is één groot feest met een jazzband en een vliegtuig dat naar binnen rijdt. Van over de hele wereld bellen directeuren van vliegtuigmaatschappijen die zowel Swissair als Fokker feliciteren met het nieuwe vliegtuig. Het lijkt het bedrijf weer voor de wind te gaan.

Pure noodzaak
De F100 is niet het enige nieuwe vliegtuig dat Fokker in de jaren tachtig op de markt brengt. Ook de Fokker 50 doet zijn intrede op de vliegtuigmarkt. Uit pure noodzaak. Want de modellen die Fokker tot dan toe verkoopt als bekende passagiersvliegtuigen, de F27 en F28, zijn flink verouderd.

In de jaren tachtig reizen steeds meer mensen met het vliegtuig, maar de oude Fokkers zijn te klein en niet comfortabel genoeg. Vliegtuigmaatschappijen kiezen daarom steeds minder voor de modellen van Fokker.

Het is de bedoeling dat de F100 en de F50 beter inspelen op de vraag van het publiek en het bedrijf uit het slop trekken. Fokker zit voor de komst van de nieuwe vliegtuigen namelijk behoorlijk aan de grond en gaat bijna failliet.

Gehaaide zakenman
De nieuwe directeur Frans Swarttouw moet Fokker redden. In 1978 treedt hij aan in het bestuur. Swarttouw is een gehaaide zakenman uit Rotterdam die wel van een uitdaging houdt.

Dat Fokker aan de rand van de afgrond staat, maakt het bedrijf juist interessanter voor hem. En Swarttouw wil graag meedoen met de grote jongens in de vliegtuigwereld. In plaats van de grote aanbieder te zijn van kleine toestellen, maakt Swarttouw van Fokker een bedrijf dat een kleine aanbieder is van grotere vliegtuigen als de F50 en F100. Hij heeft in het begin alleen nog geen idee of het uitgemergelde Fokker dit aankan.

De nieuwe modellen
Wat maakt de nieuwe vliegtuigen van Fokker zo bijzonder? De F50 is een nieuwe versie van de succesvolle Fokker 27 met de herkenbare propellermotoren. De oude F27 was dankzij deze propellers uitermate geschikt om te landen op ruw en onverhard terrein, en daarom geliefd van Afrika tot Nieuw-Zeeland.

De F50 lijkt een kopie, maar is stukken stiller voor de passagiers. De propellers zitten op een andere plek en het vliegtuig is gemaakt van ander materiaal. Het aantal plekken voor passagiers is daarnaast bijna verdubbeld.

De Fokker 100 is gebaseerd op de oude Fokker 28, beide vliegtuigen hebben straalmotoren. Maar in de F100 is dubbel zoveel plek voor passagiers, die bovendien een comfortabeler kunnen reizen: zo krijgen ze allemaal een leeslampje en meer bagageruimte.  

Beide vliegtuigen spelen dus slim in op het groeiende aantal vakantievluchten. “Met die F50 en de F100 gingen we echt een heel andere markt in”, vertelt oud-medewerker Cok Martijn. Tien jaar lang ziet hij van dichtbij de directie van Fokker aan het werk als lid van de ondernemingsraad. Daarover schrijft hij het boek: Vleuggellam. Waarom ging het mis bij Fokker?

Toch de mist in
Want mis gaat het. Het grootse feest rondom de nieuwe F100 blijkt inderdaad een van de laatste stuiptrekkingen van Fokker. Na flinke bestellingen van de Fokker 100 door grote vliegtuigmaatschappijen als US Air kan Fokker de werkdruk amper aan.

De ontwerpafdeling draait overuren, de levering loopt vertraging op. Tegelijk heeft Fokker te lijden van de dalende dollarkoers. Het bedrijf betaalt salarissen in guldens, maar krijgt betaald voor de afgeleverde vliegtuigen in dollars. Die zijn steeds minder waard. Het personeel wordt dus steeds duurder. De ‘hoge sprong’, zoals Swarttouw zijn reddingsoperatie noemt, mislukt.

Onmogelijke ambities
Luchtvaarthistoricus Marc Dierikx vertelt over de situatie: “Swarttouw maakte foute keuzes op dat moment door voor grotere vloten te kiezen en voerde ze door, omdat hij dat kon. Het was een man met een groot aura en charisma die zijn keuzes er doorheen kreeg. Ook als dat de foute keuzes waren.” Het is volgens hem het begin van de ondergang van het bedrijf.

Fokker 70
De laatste sprong in het nauw die Swarttouw maakt, is het produceren van de Fokker 70. In Europa is begin jaren negentig veel vraag naar personenvliegtuigen voor korte vluchten. De F50 is net iets te klein met plek voor slechts vijftig man, terwijl de F100 voor korte vluchten weer te groot is.

De Fokker 70 wordt gemangeld in het faillissement. Bestelde toestellen kunnen onder het bewind van de curatoren worden afgebouwd, wat een deel van het personeel nog ongeveer een jaar aan het werk houdt. 

Ondanks het faillissement en de beperkte oplage wordt het toestel een succes. Het verhaal gaat dat KLM in eerste instantie niet veel ziet in de F70, maar zich bedenkt en daarna de hele wereld afreist - van Oostenrijk naar Indonesië - om overal Fokker 70s op te kopen. Ook de koninklijke familie heeft meer dan twintig jaar rondgevlogen in een Fokker 70.